Бугарија: Разлика помеѓу преработките

[проверена преработка][проверена преработка]
Избришана содржина Додадена содржина
Одбиена последната промена (од Eniisi Lisika) и ја поврати преработката 3859459 на Ehrlich91
с Правописна исправка, replaced: Отоманската Империја → Отоманското Царство using AWB
Ред 87:
}}
 
'''Бугарија''' ([[бугарски јазик|бугарски]]: ''България'') или официјално '''Република Бугарија''' (''Република България'') е [[држава]] во [[Југоисточна Европа]], која излегува на [[Црно Море]] на [[исток]], на [[југ]] граничи со [[Грција]] и [[Турција]], со [[Србија]] и [[Македонија]] на [[запад]] и со [[Романија]] на [[север]]. Северната граница, главно е по должината на [[река]]та [[Дунав]], при што источниот дел од границата ја дели областа [[Добруџа]]. Бугарија има вкупна површина од 110 911,5 квадратни километри.
 
Бугарски земји биле населени од неолитот. Првата документирана цивилизација која живеела на територијата на Бугарија биле [[Тракијци]]те. Тие биле асимилирани од [[Римјани]]те, а подоцна од страна на [[Стари Словени|Словени]]те во [[6 век]]. Околу [[670]], прабугарски орди пристигнале на Балканскиот Полуостров и го основале „[[Прво бугарско царство|Првото бугарско царство]]“, признато од [[Византија]] во [[681]] година. Бугарската држава станала културниот центар за сите Словени во текот на [[среден век|средниот век]] сè до падот на [[Второ бугарско царство|„Второто бугарско царство“]] под отоманска власт во 1396.<ref>{{cite book |title=An Introduction to post-Communist Bulgaria: Political, economic and social transformation |last= Giatzidis|first=Emil|year=2002 |publisher=Manchester University Press |isbn=071906094X |page=11 |url=http://books.google.com/?id=MUVgsK_GfxYC&pg=PA11&dq=bulgaria+slavic+culture#v=onepage&q=bulgaria%20slavic%20culture&f=false|accessdate=20 December 2011|quote=Thus, with its early emphasis on Christian Orthodox scholarship, Bulgaria became the first major centre of Slavic culture}}</ref><ref>{{cite book |title=Readings in Russian Civilization |last=Riha |first=Thomas |year=1964 |publisher=University of Chicago press |isbn=0226718530 |page=214 |url=http://books.google.com/?id=_Bkddxc600IC&pg=PA214&dq=bulgaria+slavic+culture#v=onepage&q=bulgaria%20slavic%20culture&f=false|accessdate=20 December 2011|quote=And it was mainly from Bulgaria that a rich supply of literary monuments was transfered to Kiev and other centres.}}</ref> Во 1878 година на Руско-турската војна резултирал со основање на „Трето бугарско царство“. Таа станала [[комунизам|комунистичка]] народна република и сојузник на [[Советски Сојуз|Советскиот Сојуз]] во [[1946]] година. Колапсот на [[Источен блок|Источниот блок]] во [[1989]] година донел демократски промени во Бугарија и резултирал со нејзиното членство во [[ЕУ|Европската Унија]] во [[2007]] година.
Ред 106:
[[File:KiriliMetodi.jpg|thumb|right|140px|Раната кирилица била развиена во Првата бугарска империја во текот на 9 век во Преславската книжевна школа.]]
 
Првата цивилизација која оставила трајни траги во бугарската историја, е [[Тракијци|тракијската]]. Потеклото на Тракијците е неразјаснето, поради недостатокот на писменост, но се познати нивните вештини во металугријата, војската и земјоделството. Тие живееле поделени на племиња до 500 година п.н.е., кога царот Терес ги обединил во „Одриското царство“. Во 4 век тоа било потчинето од [[Александар Македонски]], но се ослободува по неговата смрт. Во 279 п.н.е. по [[Келти|келтската]] инвазија на [[Тракија]] се создало келтско-тракиското царство [[Тиле]]. Во 46 година целиот регион потпаднал под власта на [[Римската Империја]]. По нејзиниот распад во 5 век во регионот постојано се сместувале различни народи со слаба општествена организација, меѓу кои и [[Стари Словени|Словените]].
 
=== Стара и средновековна Бугарија ===
Ред 113:
„Бугарско царство“ е термин кој се користи за опишување на два периода од средновековната историја на Бугарија, која често се борела прoтив [[Византиско царство|Византија]]. Двете Бугарски царства не се сметаат како различни ентитети, туку како една држава која се обновила после периодот на Византиското владеење на нејзината територија <ref>R. J. Crampton - „A short history of modern Bulgaria“, Cambridge University Press, 1987, ISBN 978-0-521-27323-7, стр. 6</ref>.
 
[[Прво Бугарско Царство|„Првото бугарско царство“]] било формирано како резултат на проширувањето на [[Стара Велика Бугарија]] на териториите јужно од реката [[Дунав (река)|Дунав]], и се смета дека постоело помеѓу [[681]] година (кога постоењето на ова царство за прв пат било спомнато од страна на Византија во мировен договор) и 1018 година, кога потпаѓа под византиска управа. Својот зенит го достигнало во текот на деветиот и почетокот на десетиот век, кога со царството владеел [[Борис I]] и [[Цар Симеон I|Симеон Велики]], кој ја развил Бугарија во културен и литературен центар на средновековните [[Словени]]<ref>[http://euroguidance.hrdc.bg/files/public/Publications/BG_in_EU.pdf] ''...Bulgaria, the '''cultural center of the medieval Slavs'''...''</ref>.
 
Средновековна Бугарија претставува обновување на [[Второ Бугарско царство|„Второто Бугарско царство“]] после успешното „Бугарско востание“ на двајца велмошти од [[Велико Трново|Трново]], [[Иван Асен I од Бугарија|Асен]] и [[Теодор Петар од Бугарија|Петар]], во [[1185]] година. Во првата половина на тринаесетиот век поголемиот дел од територијата бил повратен. По втората ера на [[Иван Асен II од Бугарија|Иван Асен II]], Бугарија драстично ослабела на воен и политички план, особено по војните со Унгарците, Монголците и Византијците. Средновековна Бугарија опстојувала се до инвазијата на [[Отоманска Империја|Отоманците]] на Балканот кон крајот на четиринаесетиот век. Последната бугарска територија која потпаднала под отоманска власт била околината на Созопол во околу [[1453]] година.
Ред 123:
[[Податотека:Yaroslav Veshin - Na nozh.jpg|thumb|left|"На нож" од Јарослав Вешин, прикажува поразот на османлиските војници од бугарската армија во 1912]]
 
Овој договор не бил прифатен од Големите Сили поради стравот дека ваква голема словенска држава на Балканот би била слуга на руските интереси. Само неколку месеци подоцна, во [[јуни]] [[1878]] година, во [[Берлин]] бил свикан [[Берлински конгрес|Берлинскиот конгрес]] на кој било признато правото на Бугарија да постои како „автономно-трибутарно кнежество“ само во граници меѓу [[Дунав]] и [[Стара Планина]] и [[Софиски санџак|Софискиот санџак]]. Во [[Трновски Устав|Трновскиот устав]] не било запишано дека земјата е под вазалната зависност од [[Отоманска Империја|ОтоманскатаОтоманското ИмперијаЦарство]], но тоа е факт според актите на меѓународното право. Северна [[Тракија]] добила [[автономија]] под името [[Источна Румелија]], со бугарска влада. Во [[1885]] година Источна Румелија била приклучена кон Бугарија, а истата судбина ја дочекала и [[Пиринска Македонија]] во [[1913]] година.
 
На [[22 септември]] [[1908]] година по анексијата на [[Босна и Херцеговина]] од страна на [[Австро-Унгарија]] и со подршката на [[Русија]], Бугарија ја добила својата независност - [[Цар Фердинанд|Фердинанд]] го прочитал манифестот во [[Велико Трново]]. Променет бил и Трновскиот устав, со кој титулата на Фердинанд била променета од „[[кнез]]“ во „[[цар]]“ и соодветно официјалното именување на државата од „[[Кнежество Бугарија]]“ во „Царство Бугарија“. Балканските војни резултирале со тешки економски загуби за земјата. Бугарија станала сојузник на Германија во текот на [[Првата светска војна]] и мобилизира една четвртина од населението.<ref>{{cite book| last1=Tucker| first1=Spencer C| last2=Roberts| first2=Priscilla Mary| title=Encyclopedia of World War I| publisher=ABC-Clio| year=2005| page=273| isbn=1851094202| oclc=61247250}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.cepr.org/meets/wkcn/1/1699/papers/Broadberry_Klein.pdf |title=AGGREGATE AND PER CAPITA GDP IN EUROPE, 1870-2000: CONTINENTAL, REGIONAL AND NATIONAL DATA WITH CHANGING BOUNDARIES |last1=Broadberry |first1=Stephen |last2=Klein |first2=Alexander |date=8 February 2008 |publisher=Department of Economics at the University of Warwick, Coventry |accessdate=20 December 2011|archiveurl=http://web.archive.org/web/20101011112642/http://www.cepr.org/meets/wkcn/1/1699/papers/Broadberry_Klein.pdf|archivedate=11 October 2010}}</ref> Загубата на војната резултира со „национална катастрофа“ - големи жртви, економски колапс и политичка нестабилност.
Ред 129:
Екстремно десничарскиот политичар [[Александар Цанков]] ја презел власта во 1923 година и започнач „белиот терор“ против левичарите и аграрците. Во 1926 година тој бил заменет од страна на поумерениот [[Андреј Љапчев]], но претстојната ''Голема депресија'' уште еднаш ја дестабилизирала бугарската политика. Во 1935 година цар Борис III воспоставил лична диктатура да се избегне дополнителна дестабилизација. Бугарија започнала да гравитира кон нацистичка Германија. Во 1941 година се приклучила во [[Втората светска војна]] како членка на Оската, но не и објавила војна на [[СССР]] и го зачувала еврејско население во Бугарија од депортацијата во германски концентрациони логори. На [[9 септември]] [[1944]] бугарските комунистички партизани со помош од [[Црвена армија|Црвената армија]] ја смениле монархијата и Бугарија се приклучила кон сојузничката страна до крајот на војната. После доаѓањето на власт на [[Отчествен Фронт|Отчествениот Фронт]] се организирал [[референдум]] за промена на формата на државното управување, на кој народот гласал со 92,7% за [[република]]нска форма на управување. На [[15 септември]] [[1946]], Бугарија била прогласена за ''Народна република'' на чело со [[Георги Димитров]]. Во [[1947]] [[Народно собрание|Големото народно собрание]] го примило новиот [[устав]] на [[Народна Република Бугарија]].
[[File:Familiefoto europese raad 2011.jpg|thumb|right|220px|Бугарија станува дел од ЕУ во 2007]]
Економијата почнала да се гради врз принципите на планираното стопанство. До крајот на 1950-те години стандардот на живот значително се подобрил, но во исто време се барала строга цензура и контактите со земји надвор од социјалистичкиот камп се ограничиле значително. За време на владеењето на [[Тодор Живков]] со НР Бугарија, во државата биле изградени најголемите индустриски капацитети во државата- металуршкиот комплекс „[[Кремиковци]]“, индустриски комплекс „[[Црвена могила]]“, нуклеарна централа „Козлодуј„ и информатичката фабрика во [[Правец]].
 
Набргу по падот на Берлинскиот ѕид дошол и крајот на комунистичкото владеење. Бугарија почнала да се ориентира кон парламентарната демократија и пазарната економија, но дури и по 2000 година просечните показатели на развој остануваат пониски од социјалистичката ера. По 2004 година започнало брзо подобрување на ситуацијата, а членството во Европската унија се одвило во 2007 година. Истата година Бугарија го потпишала и го ратификувала [[Лисабонскиот договор]]. И покрај економски подем во последниве години, земјата продолжува да има сериозни проблеми со правниот систем, [[корупција]]та, квалитетот на јавните услуги и демографскиот пад.
Ред 138:
[[Податотека:Centralbalkan.jpg|thumb|left|Поглед на централна Стара Планина]]
 
Вкупната површина на земјата изнесува 110 994 &nbsp;km², и според тоа се наоѓа на [[Листа на држави и територии по површина|105 место по големина во светот]]. Таа граничи со [[Црното Море]] на исток, со [[Грција]] и [[Турција]] на југ, со [[Србија]] и [[Македонија]] на запад и со [[Романија]] на север. Климата во Бугарија е умерено-континентална со топли лета и ладни зими. Врнежите се движат од 500 милиметри во североисточна Бугарија до 2600 милиметри во планините на југозапад.
 
Бугарија има неколку посебни географски карактеристики: Стара Планина, Дунавската рамнина, Тракиската низина и Родопските планина. Стара Планина ја дели земјата на два приближно еднакви региони: северниот е зафатен од Дунавската рамнина, каде што се наоѓаат најмногу плодните земји; јужниот е претежно планински, со исклучок на тракиската низина и басенот на реката [[Марица]]. Највисоката точки во државата е [[Мусала]], која има 2925 метри надморска височина.
Ред 209:
{{Main|Демографија на Бугарија}}
 
Според најновиот [[попис]] од 2011 година, вкупното население во Бугарија е 7 351 234 жители, а во 2001 имала 7 928 901 жители. Густината на населеноста е 71,9 жители на квадратен километар. Природниот прираст има индекс 4,3. Средниот животен век на луѓето во Бугарија е 69 години за мажи и 76 години за жени.
 
Според официјалните државни извори најбројни се [[Бугари]]те со 84,8% од вкупното население. По нив по бројност следуваат [[Турци]]те со 8,8%, па [[Роми]]те со 4,9% и друго население, претставено со 1,5% (вклучувајќи [[Руси]], [[Ерменци]], [[Ерменци]], [[Македонци]], [[Евреи]], [[Романци]], [[Татари]] и други народи). Иако во најголем дел асимиларини во бугарската нација, во Бугарија се зачувани остатоци и од [[Власи]], [[Каракачани]], [[Грци]], [[Гагаузи]] и други етнички заедници.
Ред 229:
 
=== Економска историја ===
Со пропаѓањето на [[Комунизам|комунистичкиот]] режим, заедно со него се растури и целиот економски систем на земјата.<reFref>[http://www.nsi.bg/ZActual/ImpExp0206.htm НСИ]</ref> Дел од обработливите површини се запуштени и сега земјоделството во [[Стопанство|стопанскиот]] живот на земјата учествува со околу 10%.
 
Во почетокот на 90-те години, услужните дејности имаа удел од 25% , исто колку и земјоделството, а индустрија учествува во вкупното стопанство учествуваше со 60%. Сега услужните дејности зафаќаат околу 60% од вкупната економија, 10% е земјоделство, и околу 30% е индустријата. <reFref>[http://www.nsi.bg/Gdp/Gdp.htm НСИ]</ref> Индустрискиот раст е 7% (2005).<reFref>[http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/geos/bu.html Facts about Bulgaria]</ref>
При приватизацијата и преструктуирањето на претпријатија од страна на новите сопственици имаше големи отпуштања на работници. Како резултат на тоа се зголеми невработеноста, која во одредени периоди достигнува и до 19%.
 
Ред 237:
 
=== Актуелна економија ===
Економскиот пораст за 2007 година е 6,2%.<ref>[http://banks.dir.bg/2008/03/17/news2780631.html "Ръстът на БВП опроверга страховете", News.dir.bg, 17 март 2008 (бугарски).]</ref> Бруто-домашниот производ (номинал) за 2007 има раст од 6% и изнесува 28,9 билиони евро<ref name="banks.dir.bg">[http://banks.dir.bg/2008/03/17/news2780572.html "Ръстът на БВП през 2007 година е 6.2 на сто спрямо 2006 година", BgNewsroom - 17 март 2008 (бугарски)]</ref>, кое дава по глава на жител 3753,5 евро.<ref>[http:// name="banks.dir.bg/2008/03/17/news2780572.html "Ръстът на БВП през 2007 година е 6.2 на сто спрямо 2006 година", BgNewsroom - 17 март 2008 (бугарски)]</ref>
Во последните години има реално намалување на невработеноста во Бугарија, што се должи на отворањето на нови работни места и во почетокот на 2008 изнесува 5,8%.<ref>[http://www.a1.com.mk/vest.aspx?VestID=89898 А1, "Најмногу невработени во Словачка, најмалку во Холандија", 20. 02. 2008]</ref>
Странските инвестиции за 2007 се 5,5 билиони евра, со кое Бугарија е на седмо место во светот во однос на инвестиции кон бруто внатрешен производ.<ref>[http://www.dnevnik.bg/show/?storyid=387772 Весник "Дневник", "България заема лидерско място по инвестиции", 16 октомври 2007 (бугарски).]</ref> Растот на реалните доходи за истиот период е околу 4% годишно. Според Евростат, минимална плата во Бугарија е 135 евра што е најслаба во ЕУ.<ref>[http://dariknews.bg/view_article.php?article_id=727862 Минималните плати во ЕУ различни за секоја земја]</ref>
Ред 275:
 
=== Инфраструктура ===
* [[Железница]]: 4 294 &nbsp;km од кои 2 710 &nbsp;km се електрифицирани ([[1.435 m стандард|1 435 m стандард]]); 245 &nbsp;km 0,760 m стандард
* [[Патишта]]: 40 231 &nbsp;km (вкупно) ([[2005]])
* [[Аеродром]]и: 204 ([[2008]])
* [[Гасовод]]: 2 926 &nbsp;km ([[2008]])
* [[Нафтовод]]: 339 &nbsp;km ([[2008]])
 
== Армија ==
Ред 285:
 
[[Податотека:MiG-29 Graf Ignatievo.jpg|thumb|220px|Бугарски [[МиГ-29]]]]
Бугарската армија е името, со кое се означуваат вооружените сили на Кнежество Бугарија (1879-1908), Царство Бугарија (1908-1947), Народна република Бугарија (1946-1990) и денешната Република Бугарија (1990-). Воената индустријa произведува модерно оружје како што се автоматски пушки ([[АК-74]], [[АР-М1]]), антитенковни ракетни комплекси ("Фагот", "Конкурс"), пешадиски оклопни возила ([[БМП-23]]), оклопни транспортери и [[артилерија]].
 
* Активна војска : 39 000 ([[2009]])
* Воени трошоци : $1 339 милиарди ([[2008]])
* [[Тенк]]ови : 160 [[Т-72]]М1<ref name="soldiering.ru">http://www.soldiering.ru/country/guide2003/army-02.php</ref> (1474 вкупно<ref>http://www. name="soldiering.ru"/country/guide2003/army-02.php </ref>)
* Воени авиони : 73
* Артилерија : 439
Ред 379:
 
{{Нормативна контрола}}
 
[[Категорија:Бугарија|*]]
[[Категорија:Држави на Балканскиот Полуостров]]