Ран нов век: Разлика помеѓу преработките
[проверена преработка] | [проверена преработка] |
Избришана содржина Додадена содржина
Нема опис на уредувањето |
с правописна исправка, replaced: сеуште → сè уште using AWB |
||
Ред 1:
[[File:Waldseemuller map 2.jpg|thumb|right|210px|center|Картата на [[Валдземилер]] собрана целосно, 1507 година]]
Во [[
Во светот, [[Капитализам|капиталистичките]] економии и институции станале се пософистицирани и глобално артикулирани. Процесот започнал со средновековните северни италијански [[град-држава|град-држави]], особено [[Џенова]], [[Венеција]] и [[Милано]]. Во раниот нов век исто така почнал растот и почетокот на доминирањето на економската теорија на [[меркантилизам|меркантилизмот]]. Исто така почнала и европската колонизација меѓу 15 и 19 век која резултираше со [[Историја на христијанството|проширување на христијанството]] низ целиот свет.
Рано-модерните трендови во различни региони од светот претставувале оддалечување средновековниот начин на организација, некогаш политички, а некогаш економски. Периодот во Европа бил сведок на опаѓањето на христијанската [[теократија]], [[феудализам]] и [[кметство]] и ги вклучува [[Реформација
Други значајни трендови во Нов век се развојот на експерименталната наука, намалувањето на релативната оддалеченост преку подобрувања во транспортот и комуникацијата, забрзан технолошки напредок, секуларизирана граѓанска политика и раните авторитативни [[национални држави]] во разни региони од светот.
Ред 143:
== Европа и Западот==
Овој период во [[Западна Европа]] се нарекува ран нов век и ги сочинува [[Протестантска реформација|Протестантската Реформација]], [[Европските верски војни]], [[Големите географски откритија]] и почетокот на [[Колонијална власт|европскиот колонијализам]], појавата на силни централизирани влади, почетоците на препознатливите [[национални држави]] кои се директни претходници на денешните држави, [[Просветителство
Раниот нов век завршува со [[Француска револуција|Француската револуција]], [[Наполеонски војни|Наполеонските војни]] и распаѓањето на [[Свето римско царство|Светото Римско царство]] на [[Виенски конгрес|Виенскиот конгрес]]. При крајот на раниот нов век, [[Британска империја|Британското]] и [[Руска империја|Руското]] царство излегле како светски сили од мултиполарниот натпревар на [[колонијални империи|колонијалните империи]], додека трите најголеми азиски царства во раниот нов век, [[Османско царство|Отоманското царство]], [[Могулско Царство|Могулското Царство]] и династијата [[Ќинг (династија)|Ќинг]] навлегле во период на опаѓање.
Ред 156:
* 1444 – машината за печатење со подвижни делови на [[Јохан Гутенберг]]
* 1453 – [[Османска империја|Османлиите]] го освојуваат [[Константинопол]]
* 1485 – последниот крал од [[Плантагенети
* 1486 – [[Џовани Пико дела Мирандола]] ги објавува своите ”900 тези”
* 1492 – [[Кристофер Колумбо]] од [[Џенова]] ја води шпанската флота во Америка.
* 1494 – Францускиот крал [[Шарл VIII]] ја нападнал Италија
* 1498 – португалска флота, предводена од [[Васко де Гама]], пристигнува во [[Индија]]
* 1517 – [[Реформација
* 1532 – делото на [[Николо Макијавели|Макијавели]], ''[[Владетелот]]''
* 1545 – одржан [[Вселенски Собор во Тренто|Соборот во Тренто]]
Ред 170:
Во раниот нов век, [[Свето римско царство|Светото Римско царство]] било унија од територии во Средна Европа под власта на [[светиот римски цар]]. Првиот Цар на Светото Римско царство бил Отон I. Последниот бил Франц II, кој [[Абдицирање|абдицирал]] и го растурил Царството во 1806 за време на [[Наполеонски војни|Наполеонските војни]]. И покрај името, во поголемиот дел од неговата историја, Царството не го имало Рим во своите територии.
[[Ренесанса
==== Важни личности ====
[[File:Press -Bettman.jpg|thumb|left|<center>Гутенберг го разгледува доказот за печатење (гравура во боја направена најверојатно во 19 век)</center>]]
На [[Јохан Гутенберг]] му се припишува употребата на првото печатење со подвижни делови, околу 1439 и измислувањето на механичката машина за печатење. [[Никола Коперник]] формулирал разбирлива [[хелиоцентризам|хелиоцентрична]] [[космологија]], што ја тргнало [[Земјата]] од центарот на универзумот.<ref>A Greek mathematician, [[Aristarchus of Samos]], had already discussed heliocentric hypotheses as early as the third century BCE. However, there is little evidence that he ever developed his ideas beyond a very basic outline [[#Reference-Dreyer-1953|(Dreyer, 1953]], [http://www.us.archive.org/GnuBook/?id=historyofplaneta00dreyuoft#148 pp.135–48]; [[#Reference-Linton-2004|Linton, 2004, p. 39)]].</ref> Неговата книга, ''[[De revolutionibus orbium coelestium]]'' (''За револуциите на небесните сфери'') ја започнала модерната [[астрономија]] и била епифанијата (појавата) што ја започнала [[Научната револуција]]. Друга важна личност бил [[Николо Макијавели]], италијански филозоф и политичар. Тој се смета за основач на модерната политичка наука. Макијавели е познат по кратката политичка студија, [[Владетелот]], дело од реалистичката [[
Помеѓу поважните владетели од тоа време [[Шарл Дрскиот]], како што му бил познат на непријателите,<ref>The title was derived from his savage behavior against his enemies, and particularly from a war with France in late 1471: frustrated by the refusal of the French to engage in open battle, and angered by French attacks on his unprotected borders in Hainault and Flanders, Charles marched his army back from the Ile-de-France to Burgundian territory, burning over two thousand towns, villages and castles on his way—Taylor, Aline S. ''Isabel of Burgundy''. Lanham, Md: Madison Books, c2001, pp. 212–213</ref> бил последниот [[војвода на Бургундија]] од [[Династија Валоа|династијата Валоа]] и неговата прерана смрт била важен, недоволно признат момент од европската историја. Шарл се сметал за последниот претставник на феудалниот дух – човек кој немал друга доблест освен слепата храброст. По неговата смрт, Шарл ја оставил неговата немажена 19-годишна ќерка, [[Марија од Бургундија]], како негов наследник; нејзиниот брак ќе има сериозни последици на политичката рамнотежа на Европа. Хабсбуршкиот цар ќе ја обезбеди нејзината рака за неговиот син, идниот [[свет римски цар]] [[Максимилијан I (Свето римско царство)|Максимилијан I]], со помош на маќеата на Марија, Маргарета. Во 1477 година, териториите на [[Војводство Бургундија|Војводството Бургундија]] биле припоени од Франција. Во истата година Марија се омажила со Максимилијан, надвојводата на Австрија, со што на [[Хабсбуршка династија|Хабсбурзите]] им дало контрола врз остатокот од [[Хабсбуршка династија|бургундското наследство]].
Ред 198:
{{Main|Шпанска инкнизиција|Реформација|Инквизиција}}
Модерната [[инквизиција]] се однесува на која било од неколкуте институции кои ги суделе и осудувале еретиците (или други прекршители на канонското право) во Католичката црква. Во Новиот век, првата манифестација била [[Шпанска инквизиција|шпанската инквизиција]] од 1478 до 1834.<ref name="fordhaminquisition">[http://www.fordham.edu/halsall/source/inquisition1.html Medieval Sourcebook: Inquisition – Introduction]</ref> Инквизицијата ги прогонувала индивидуалците обвинети за разни кривични дела поврзани со ерес, [[Магија (паранормално)|магија]],<ref>this also includes [[Maleficium (sorcery)|black magic (Maleficium)]].</ref> [[богохулење]], [[јудаизација]] и [[Маѓесништво|вештерство]] како и за [[цензура]] на печатена литература. Поради нивната цел – борба против ереста – инквизицијата имала право само над крштеваните членови на Црквата (кое го вклучувало поголемот дел од населението во католичките земји). Секуларните судови
[[Реформација
Од подоцнежните инквизиции цо новиот век, постоеле две манифестации:<ref name="fordhaminquisition" />
Ред 212:
{{Main|Царство Русија}}
Во развојот на идеите за [[Вселенски Собор во Тренто|Трет Рим]], Великиот кнез [[Иван IV (Русија)|Иван IV]] Грозни<ref>Frank D. McConnell. [http://books.google.com/books?id=rqhZAAAAMAAJ&q=%22ivan+the+awesome%22&dq=%22ivan+the+awesome%22&ei=rTBsSMvZLoS8jgGi4ZgU&pgis=1 Storytelling and Mythmaking: Images from Film and Literature.] [[Oxford University Press]], 1979. ISBN 0195025725; Quote from page 78: "But Ivan IV, Ivan the Terrible, or as the Russian has it, ''Ivan Groznyi'', "Ivan the Magnificent" or "Ivan the Awesome," is precisely a man who has become a legend"</ref>, официјално бил крунисан за првиот [[цар]] (”[[Цезар (титула)|Цезар]]”) на Русија во 1547 година. Царот прогласил нов кодекс на закони ([[Судебник од 1550 година]]), го основал првото руско феудално претставничко тело ([[Земскиот Собор]]) и вовел локална самоуправа во руралните региони.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|pages=562–604|volume=6|isbn=5170021429}}</ref><ref>{{Cite book|author=Skrynnikov, R.|title=Ivan the Terrible|publisher=Academic Intl Pr|year=1981|page=219|isbn=0875690394}}</ref> За време на неговото долго владеење, Иван IV речиси ја удвоил веќе големата руска територија со припојувањето на трите татарски ханати (делови од распаднатата [[Златна Орда]]): [[Казански ханат
=== Откритија и трговија ===
[[File:Cantino Planisphere.jpg|thumb|right|[[Картата на светот на Кантино]] (1502 година), најстарата португалска поморска карта, покажувајќи ги резултатите од истражувањата на [[Васко де Гама]] во Индија, [[Кристофер Колумбо|Колумбо]] во Средна Америка, [[Гаспар Кортереал]] во Њуфаундленд и Педро [[Алвареш Кабрал]] во Бразил. Меридијанот од [[Тордесиљас]], кој го дели светот на португалска и шпанска половина е исто така прикажан]]
Времето на [[Големите географски откритија]] било период од раниот 15 и продолжил се до 17 век, кога европските бродови пловеле ширум светот во потрага по нови трговски линии и партнери кои ќе го хранат зголемениот капитализам во Европа. Исто така барале нови трговски добра како злато, сребро и [[зачин
Потрагата по нови трговски линии се базирала на фактот дека [[Патот на свилата]] бил под контрола на Османското Царство, кое било пречка за европските комерцијални интереси, а другите [[источни трговски линии]] не им биле достапни на Европјаните поради муслиманска контрола. Способноста да ги заобиколат северноафриканските муслимански држави било клучно за преживувањето на Европа. Во исто време Иберијците научиле многу од нивните арапски соседи. Северозападниот дел од [[Евроазија]] имал многу долг брег и претрпел најмногу влијание од својата ''[[поморска историја]]'' од кој било друг континент. Европа е убаво сместена помеѓу неколку мориња на кои се плови и на кои имало и многу пловни реки со што се олеснило влијанието морскиот сообраќај и трговија. Во [[поморската историја на Европа]], караките и каравелите го имале [[латинското едро]] со што бродовите подобро маневрирале. Преку преводот на арапските верзии на [[старогрчките географски дела]] на латински, европските морепловци се здобиле со подобро знаење за изгледот на Африка и Азија.
==== Трговски капитализам ====
[[Меркантилизмот]] бил доминантната школа за економска мисла низ раниот нов век (од 16 до 18 век). Ова довело до првите случаи на значителна владина интервенција и контрола над економијата и во овој период поголемиот дел од модерниот капиталистички систем бил основан. Во светот, меркантилизмот ги поттикнал европските војни во периодот и го засилил европскиот империјализам. Вербата во меркантилизмот започнала да исчезнува во доцниот 18 век, бидејќи аргументите на Адам Смит и други класични економисти победил.
[[Комерцијалната револуција]] била период на економско проширување, [[Колонијална власт|колонијализам]] и меркантилизам кој траел од 16 до раниот 18 век. Започнувајќи со [[Крстоносни војни|Крстоносните војни]], Европјаните повторно ги откриле зачините, свилата и други стоки кои биле ретки во Европа. Овој развој на настани довел до желба за трговија и трговијата се проширила во втората половина на [[Среден век|Средниот век]]. Европските држави, преку [[Големите географски откритија]], барале нови трговски линии во 15 и 16 век, што им овозможило на европските сили да изградат големи, нови [[Меѓународна трговија|меѓународни трговски]] мрежи. Државите исто така барале нови извори на богатство. За да се справат со ова новопронајдено богатство, се создале нови економски теории и практики. Поради натпреварувачкиот национален интерес, државите сакале поголема светска моќ преку нивните колонијални империи. Комерцијалната револуција е означена со зголемување на трговијата и порастот на непроизводствените работи, како банкарство, осигурување и инвестиции.
===== Трговијата и економијата на Новиот свет =====
Во [[Стар свет|Стариот свет]], најпосакуваните трговски добра биле злато, сребро и [[зачин
{|align="center" class="toccolours"
| style="background:#f8eaba; text-align:center;"|
Ред 237:
File:Native gold nuggets.jpg|Златото го поттикнало европското истражување на Америка. Истражувачите пријавиле дека [[Американски староседелци|домородните Американци]] во [[Американски староседелци|Средна Америка]], [[Американски староседелци|Перу]], [[Американски староседелци|Еквадор]] и [[Американски староседелци|Колумбија]] имале големи количини на злато.
File:SilverUSGOV.jpg|2. Среброто, проценето како [[Американски староседелци|скапоцен метал]], се користел за [[Декоративна уметност|производство на украси]], квалитетен [[Декоративна уметност|накит]], убав сребрен [[Сервис за јадење|прибор за јадење]] и за [[монети]].
File:Indianspicesherbs.jpg|Зачините спаѓале во најлуксузните производи, од кои најчести биле [[Црн пипер|црниот пипер]], [[
</gallery>
|-
|}
Во врска со напредокот во бродоградбата, најважни биле создавањето на дизајните за [[карака
Кога [[карака
===== Златниот век на пиратството =====
[[Монетаризам|Златниот век на пиратството]] е ознака која им била ставена на едно или повеќе испади на [[
==== Европските држави и политика ====
Периодот од 15 до18 век е означен со првите европски колонии, појавата на силна централизирана власт, почетокот на препознатливите европски држави кои се директни претходници на денешните држави. Иако во Ренесансата имало многу револуции на повеќе [[интелектуални]] нивоа, како и социјален и политички пресврт, сепак е најпозната по европските уметнички настани и придонесите на [[полимати]] (многу учени луѓе) како [[Леонардо да Винчи]] и [[Микеланџело]], кои биле инспирација за терминот ”[[Ренесансен човек]]”.<ref>BBC Science & Nature, ''[http://www.bbc.co.uk/science/leonardo/ Leonardo da Vinci]'' (Retrieved on May 12, 2007)</ref><ref>BBC History, ''[http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/michelangelo.shtml Michelangelo]'' (Retrieved on May 12, 2007)</ref>
Во [[Барок
''Мирот од Вестфалија'' бил резултат на првиот модерен [[дипломатија|дипломатски]] конгрес. До 1806 година, регулативите станале дел уставните закони на Светото Римско Царство. [[Пиринејскиот договор]], потпишан во 1659 година, ја завршил [[
===== Апсолутизам =====
[[Апсолутизам|Ерата на Апсолутизмот]] ја опишува моќта на владетелот како непопречена од останатите институции, како црквите, [[Законодавна власт|законодавството]] или социјалните елити на [[Листа на моментални монарси|Европските владетели]] при транзицијата од [[Листа на моментални монарси|феудализам]] на капитализам. Владетелите опишани како апсолутен можат да се најдат од 17 па се до 19 век. Апсолутизмот се карактеризира како со крајот на феудалното делење, консолидација на моќта на владетелот, произлегувањето на [[политичка моќ|политичката моќ]], обединувањето на [[државни закони|државните закони]] и намалувањето на влијанието на [[благородништво
===== Француската моќ =====
Ред 273:
=== Колонијална експанзија и поседи ===
[[Image:colonisation2.gif|thumb|center|600px|- Колонизацијата на светот во 1492 (светот во раниот нов век), 1550, 1660 (Просветителството), 1754 (Ерата на Револуции), 1822 (Индустриската Револуција), 1885 (европската хегемонија), 1914 (Првата светска војна), 1938 (Втората светска војна), 1959 (Студената војна), 1974 (блиската историја), 2008 (светот денеска).]]
Историскиот феномен на колонизација во новиот век се центрира на [[Британска империја|Британската империја]], иако терминот колонијализам се користи како референца за неповрзаните прекуморски империи отколку поврзаните империи создадени преку копнено освојување, дали тоа биле европски или не. Европската колонизација од 15 до 19 век резултирала со ширење на Христијанството во [[Супсахарска Африка]], цела Америка, Австралија и [[Филипини
==== Освојување и истражување на Америка ====
Ред 291:
=== Северна и Источна Африка ===
Во овој период, Османлиите се прошириле на југозапад кон Северна Африка и се бореле со повторното појавување на [[Иран|персиското]] шиитско [[Сефевидско Царство]] на истокот.
[[File:Ottoman empire.svg|thumb
Во [[сарацени|сараценската]] сфера на моќ, Османското царство, кое го освоило [[Константинопол]] во 1453, и го завзело Египет во 1517 година, основало регенти во [[Алжир]], [[Тунис]] и [[Триполитанија|Триполи]] (помеѓу 1519 и 1551), [[Мароко]] останало единствената независна, арабизирана [[Бербери|берберска]] држава под контрола на Саадитската (Шарифската) династија, кој била основана кон крајот на 13 век.
Ред 297:
===Сефевиди===
[[
Тоа што го засилило подемот на сефевидската економија било локацијата помеѓу големиот број европски цивилизации на запад и муслиманската средна Азија на исток и север. Патот на свилата, којшто поминувал од северните накај источните земји повторно заживеал во 16 век. Владетелите исто така ја поддржувале директната трговија со Европа, особено со Англија и Холандија на кои им биле потребни персиски килими, свила и текстил. Други извозни добра биле коњи, влакна од кози, бисери и хадем-талка (горчлив бадем што не се јаде), кој се користел како зачин во Индија. Главни увезувани добра биле зачин, текстил (волна од Европа, памук од Гуџарат), метали, кафе и шеќер. И покрај нивната пропаст во 1722 година, Сефевидите го оставиле свој белег се до денешен ден со основањето и ширењето на шиитската верзија на исламот во големи делови од Кавказот и средна Азија.
Ред 303:
===Узбеци и авгански Паштуни===
{{main|Узбеци}}
Во 16, па се до раниот 18 век, областите на север биле под контрола на [[Узбеци
[[Авганските]] Паштуни потекнуваат од династијата [[Хотаки]].<ref name="US State Dept">[http://dosfan.lib.uic.edu/ERC/bgnotes/sa/afghanistan9407.html Afghanistan: History], ''U.S. Department of State'' (retrieved 10 October 2006).</ref> По арапските и туркиските освојувања, паштунските ''[[газии]]'' (воини за верата) ја нападнале и осволе северна Индија за време на династиите [[Лоди]] и Сури. Паштунските сили исто така ќе ја нападнат Персија и ги поразиле противничките сили во битката кај Гулнабад. Паштуните ќе го основаат Дураниското царство.
Ред 333:
===Јапонски шогунати ===
По контактот со [[Португалија|Португалците]] на [[островот Танегашима]] во 1543 година, Јапонците присвоиле дел од технологиите и културните практики на нивните посетители, дали тоа било во областа на војувањето ([[аркебуза
Во [[периодот Азучи-Момојама]] започнало политичкото обединување кое му претходело на [[Шогунатот Токугава]]. Иако за почетен датум често се дава 1573 година, во пошироки рамки, периодот започнува со влегувањето на Ода Нобунага во Кјото во 1568 година, кога тој ја предводел својата војска до царскиот главен град за да го постави [[Ашикага Јошиаки]] за 15 и последен шогун на [[Шогунатот Ашикага]] и владеел до доаѓањето на власт на [[Токугава Иејасу]] по неговата победа во битката над приврзаниците на кланот Тојотоми во [[битка кај Секигахара|битката кај Секигахара]] во 1600 година.<ref>Kodansha Encyclopedia of Japan (First edition, 1983), section "Azuchi-Momoyama History (1568-1600)" by George Elison, in the entry for "history of Japan."</ref>
[[Едо период
=== Корејска династија ===
Ред 362:
Такви реформи биле започнувањето на семинари за правилна обука на свештениците во духовниот живот и теолошките традиции на Црквата, реформа на верскиот живот со враќањето на заповедите на нивните духовни основи и нови духовни движења кои се фокусирале на посветениот живот и личната поврзаност со [[Христос]], вклучувајќи ги [[шпанските мистици]] и [[Француската школа за духовност]]. Исто така вклучувала политички активности како [[Римската инквизиција]].
Новите верски редови биле основен дел од овој тренд. Редови како [[Капучините]], [[Урсулинките]], [[Театинците]], [[Босоногите Кармелити]], [[Варнавитите]] и [[Исусовци
===Хуманизам===
Ред 370:
===Филозофијата од 17 век===
Европската филозофија од 17 век го означувала напуштањето на средновековната [[схоластика]] и често [[окултистизам|окултистичкиот]] пристап на ренесансната филозофија. Периодот е означен во Европа големите создавачи на системи – филозофи кои биле преставници на обединетите системи на [[
===Ерата на разумот и Научната револуција===
{{main|Просветителство}}
Големата дивергенција била олицетворена со [[Просветителство
Центар на Просветителството била Франција, каде било основано во салоните и го достигнало врвот во големата ''[[Енциклопедијата|Енциклопедија]]'' (1751-72) изменета од [[Дени Дидро]] (1713-1784), со придонес од водечките филозофи (интелектуалци) како [[Волтер]] (1694-1778) и [[Монтескје]] (1689-1755). Француското Просветителство било примено во Германија и негувано од [[Фридрих II Велики]], [[Кралство Прусија|кралот на Прусија]] и со тоа зацветала [[германската филозофија]], чиј најважен претставник секако е [[Имануел Кант]]. Францускиот и германскиот развој исто така влијаел во [[шкотска филозофија|шкотската]], [[руската филозофија|руската]], [[Просветителство во Шпанија|шпанската]] и [[полската филозофија|полската]] филозофија.
|