Ран нов век: Разлика помеѓу преработките

Во [[Историја|историјатаисторија]]та, раниот нов век од поновата историја следува по [[доцен среден век|доцниот среден век]]. Иако хронолошките граници на овој период се предмет на дебата, [[временска рамка|временската рамка]] се протега низ доцниот [[среден век]] (околу 1500 година) до почетокот на [[Ерата на револуции]] (околу 1800 година). Од глобална гледна точка, најважната карактеристика на раниот нов век е [[Глобализација|глобализирачкот]] карактер – го проследил истражувањето и колонизацијата на [[Америка]] и зголемувањето на одржливииот контакт помеѓу претходно изолираните делови од светот. Историските сили се повеќе се вклучувале во глобалната трговија. Оваа светска трговија на добра, растенија, животни и земјоделски култури ја карактеризираше трговијата помеѓу [[Стар свет|Стариот свет]] и [[Новиот свет]]. [[Колумбовска размена|Колумбовската размена]] имала големо влијание на секое општество во светот.

Рано-модерните трендови во различни региони од светот претставувале оддалечување средновековниот начин на организација, некогаш политички, а некогаш економски. Периодот во Европа бил сведок на опаѓањето на христијанската [[теократија]], [[феудализам]] и [[кметство]] и ги вклучува [[Реформација|Реформацијата]]та, катастрофалната [[Триесетгодишна војна]], [[Комерцијална револуција|Комерцијалната револуција]], [[колонизација на Америка|Европската колонизација на Америка]] и [[Златниот век на пиратството]]. Во почетокот на раниот нов век, на власт во Кина, династијата Минг била една од ”најважните периоди на уредно владеење и социјална стабилност но историјата на човештвото”.<ref>Edwin Oldfather Reischauer, John King Fairbank, Albert M. Craig (1960) A history of East Asian civilization, Volume 1. East Asia: The Great Tradition, George Allen & Unwin Ltd.</ref> До 16 век економијата на [[династијата Минг]] била стимулирана преку тргување со Португалците, Шпанците и Холанѓаните. [[Период Азучи-Момојама|Периодот Азучи-Момојама]] во Јапонија го забележа [[Нанбанскиот трговски период]] по пристигнувањето на првите Европјани, Португалците.

Овој период во [[Западна Европа]] се нарекува ран нов век и ги сочинува [[Протестантска реформација|Протестантската Реформација]], [[Европските верски војни]], [[Големите географски откритија]] и почетокот на [[Колонијална власт|европскиот колонијализам]], појавата на силни централизирани влади, почетоците на препознатливите [[национални држави]] кои се директни претходници на денешните држави, [[Просветителство|Просветителството]]то и преку научниот напредок, првата фаза од Индустриската Револуција. Појавата на културна и политичка доминантност во [[Западен свет|Западниот свет]] во овој период е [[Големото Разидување]] (Големото Чудо).

* 1485 – последниот крал од [[Плантагенети|Плантагенетите]]те, [[Ричард III]] умира

* 1517 – [[Реформација|Реформацијата]]та започнува со [[Мартин Лутер]]

[[Ренесанса|Ренесансата]]та<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?search=renaissance&searchmode=none Renaissance, Online Etymology Dictionary]</ref> била културно движење кое траело од 14 до 17 век, започнувајќи во Италија во [[Доцен среден век|Доцниот среден век]] и потоа се проширило во останатиот дел на Европа. Терминот исто така се користи послободно означување на историската ера, но бидејќи промените на Ренесансата не биле исти ширум Европа, ова е општа употреба на терминот. Како културно движење, вклучувало бунт на учењето базирано на класични извори, развојот на линеарна перспектива во учењето и постепена но опширна образовна реформа.

На [[Јохан Гутенберг]] му се припишува употребата на првото печатење со подвижни делови, околу 1439 и измислувањето на механичката машина за печатење. [[Никола Коперник]] формулирал разбирлива [[хелиоцентризам|хелиоцентрична]] [[космологија]], што ја тргнало [[Земјата]] од центарот на универзумот.<ref>A Greek mathematician, [[Aristarchus of Samos]], had already discussed heliocentric hypotheses as early as the third century BCE. However, there is little evidence that he ever developed his ideas beyond a very basic outline [[#Reference-Dreyer-1953|(Dreyer, 1953]], [http://www.us.archive.org/GnuBook/?id=historyofplaneta00dreyuoft#148 pp.135–48]; [[#Reference-Linton-2004|Linton, 2004, p. 39)]].</ref> Неговата книга, ''[[De revolutionibus orbium coelestium]]'' (''За револуциите на небесните сфери'') ја започнала модерната [[астрономија]] и била епифанијата (појавата) што ја започнала [[Научната револуција]]. Друга важна личност бил [[Николо Макијавели]], италијански филозоф и политичар. Тој се смета за основач на модерната политичка наука. Макијавели е познат по кратката политичка студија, [[Владетелот]], дело од реалистичката [[Политичка теорија|политичка теорија]].

Модерната [[инквизиција]] се однесува на која било од неколкуте институции кои ги суделе и осудувале еретиците (или други прекршители на канонското право) во Католичката црква. Во Новиот век, првата манифестација била [[Шпанска инквизиција|шпанската инквизиција]] од 1478 до 1834.<ref name="fordhaminquisition">[http://www.fordham.edu/halsall/source/inquisition1.html Medieval Sourcebook: Inquisition – Introduction]</ref> Инквизицијата ги прогонувала индивидуалците обвинети за разни кривични дела поврзани со ерес, [[Магија (паранормално)|магија]],<ref>this also includes [[Maleficium (sorcery)|black magic (Maleficium)]].</ref> [[богохулење]], [[јудаизација]] и [[Маѓесништво|вештерство]] како и за [[цензура]] на печатена литература. Поради нивната цел – борба против ереста – инквизицијата имала право само над крштеваните членови на Црквата (кое го вклучувало поголемот дел од населението во католичките земји). Секуларните судови сеуштесè уште можеле да им судат на нехристијаните за богохулење. (поголемиот дел од [[Лов на вештерки|судењата на вештерките]] биле преку секуларни судови.)

[[Реформација|Реформацијата]]та и засилувањето на [[модерност|модерноста]]а во раниот 16 век го подразбираше почетокот на серија промени во ''[[Corpus Christianum]]''. [[Мартин Лутер]] ја предизвикал Католичката црква за да ја започне Реформацијата. [[Протестантска реформација|Протестантската реформација]] била христијанско реформаторско движење во Европа кое се смета дека почнало со [[деведесет и петте тези]] на Мартин Лутер иако голем број претходници како Јан Хус дејствувале пред овој настан. Протестантското движење во 16 век било под закрилата на изборните кнезови на Саксонија. Изборното кнежевство [[Саксонија]] било независно, наследно кнежевство во рамките на [[Свето римско царство|Светото Римско царство]]. [[Изборен кнез|Изборниот кнез]] [[Фридрих III]] го основал [[универзитетот во Витенберг]] во 1502, каде августинскиот монах Мартин Лутер бил професор по филозофија во 1508 година; во исто време станал еден од проповедниците во црквата во замокот во Витенберг. На 31 октомври 1517 година, тој ги закачил ''[[деведесет и петте тези]]'' против продавањето [[индулгенции]] на вратата на [[Црквата на Сите Светци]], која служела како огласна табла за известувањата од универзитетот.<ref name="Simon-120-121">{{cite book |first=Edith |last=Simon |title=Great Ages of Man: The Reformation |pages=120–121 |publisher=Time-Life Books |year=1966 |isbn=0662278208}}</ref> Овие биле точки за дебата кои ги критикувале Црквата и папата. Најконтроверзните точки се центрирани на практиката на продавање индулгенции и политиката на Црквата за [[чистилиште|чистилиштето]]то. Реформистичкото движење набрзо се поделило на одредени доктрински патеки. Духовните несогласувања помеѓу различните водечки фигури довеле до произлегувањето на на спротивставени протестантски цркви. Најважните [[деноминации]] произлегле директно од Реформацијата биле [[Лутеранците]] и [[Реформистите]]/[[Калвинистите]]/[[Презбитеријанци|Презбитеријанците]]те. Процесот на реформи имал одлучувачко различни каузи и ефекти во другите земји. Во Англија, каде што се појавил [[Англиканизмот]], овој период е познат како [[Англиска реформација]]. Следните протестантски деноминации своето потекло го имаат од почетните реформаторски движења.

Во развојот на идеите за [[Вселенски Собор во Тренто|Трет Рим]], Великиот кнез [[Иван IV (Русија)|Иван IV]] Грозни<ref>Frank D. McConnell. [http://books.google.com/books?id=rqhZAAAAMAAJ&q=%22ivan+the+awesome%22&dq=%22ivan+the+awesome%22&ei=rTBsSMvZLoS8jgGi4ZgU&pgis=1 Storytelling and Mythmaking: Images from Film and Literature.] [[Oxford University Press]], 1979. ISBN 0195025725; Quote from page 78: "But Ivan IV, Ivan the Terrible, or as the Russian has it, ''Ivan Groznyi'', "Ivan the Magnificent" or "Ivan the Awesome," is precisely a man who has become a legend"</ref>, официјално бил крунисан за првиот [[цар]] (”[[Цезар (титула)|Цезар]]”) на Русија во 1547 година. Царот прогласил нов кодекс на закони ([[Судебник од 1550 година]]), го основал првото руско феудално претставничко тело ([[Земскиот Собор]]) и вовел локална самоуправа во руралните региони.<ref>{{Cite book|author=Solovyov, S.|title=History of Russia from the Earliest Times|publisher=AST|year=2001|pages=562–604|volume=6|isbn=5170021429}}</ref><ref>{{Cite book|author=Skrynnikov, R.|title=Ivan the Terrible|publisher=Academic Intl Pr|year=1981|page=219|isbn=0875690394}}</ref> За време на неговото долго владеење, Иван IV речиси ја удвоил веќе големата руска територија со припојувањето на трите татарски ханати (делови од распаднатата [[Златна Орда]]): [[Казански ханат |Казан]] и [[Астрахански ханат|Астрахан]] по текот на реката Волга и [[Сибирски ханат|Сибирскиот ханат]] во југозападен Сибир. Со тоа до крајот на 16 век Русија се претворила во [[мултиетничка]], мултиконфесионална и [[трансконтинентална]] држава.

Времето на [[Големите географски откритија]] било период од раниот 15 и продолжил се до 17 век, кога европските бродови пловеле ширум светот во потрага по нови трговски линии и партнери кои ќе го хранат зголемениот капитализам во Европа. Исто така барале нови трговски добра како злато, сребро и [[зачин|зачини]]и. Во тој процес, Европјаните сретнале луѓе и ги ставиле на карта земјите за кои претходно не знаеле. Овој фактор во европскиот ран нов век бил од [[Глобализација|глобализаторски]] карактер; ’откривањето’ на Америка и појавата на одржлив контакт помеѓу претходно изолираните делови од светот бил важен историски настан.

[[Меркантилизмот]] бил доминантната школа за економска мисла низ раниот нов век (од 16 до 18 век). Ова довело до првите случаи на значителна владина интервенција и контрола над економијата и во овој период поголемиот дел од модерниот капиталистички систем бил основан. Во светот, меркантилизмот ги поттикнал европските војни во периодот и го засилил европскиот империјализам. Вербата во меркантилизмот започнала да исчезнува во доцниот 18 век, бидејќи аргументите на Адам Смит и други класични економисти победил.

Во [[Стар свет|Стариот свет]], најпосакуваните трговски добра биле злато, сребро и [[зачин|зачини]]и. Западните Европјани го користеле [[компасот]], нови технологии за морепловство, нови мапи и напредокот во астрономијата при барањето на пат до [[трговските линии]] со Азија за вредните зачини кои би биле неспорни за медитеранските сили.

File:Indianspicesherbs.jpg|Зачините спаѓале во најлуксузните производи, од кои најчести биле [[Црн пипер|црниот пипер]], [[Цимет|циметотцимет]]от (и поевтината алтернатива [[кинески цимет]]), [[ким|кимот]]от, [[индиско оревче|индиското оревче]], [[ѓумбир|ѓумбирот]]от и [[каранфилче|каранфилчето]]то

Во врска со напредокот во бродоградбата, најважни биле создавањето на дизајните за [[карака|караката]]та и [[Каравела|каравелатакаравела]]та во [[Португалија]]. Овие бродови еволуирале од [[Среден век|средновековните]] европски дизајни од Северното море и од христијанскиот и муслиманскиот Медитеран. Тие биле првите бродови кои ги напуштиле релативно мирните води на [[Средоземно Море|Средоземното]], [[Балтичко Море|Балтичкото]] и [[Северно Море|Северното]] море и испловиле безбедно на отворениот [[Северно Море|Атлантски Океан]].

Кога [[карака|караката]]та и [[Каравела|каравелатакаравела]]та биле развиени во [[Пиринејски Полуостров|Иберија]], мислите на Европјаните се вратиле на легендарниот Исток. Овие истражувања биле од повеќе причини. [[Монетаризам|Монетаристите]] веруваат дека главната причина за Големите географски отркитија била поради недостатокот на [[скапоцени метали]] во Европа. Европската економија зависела на златните и сребрени валути, но ниските домашни залихи ја турнале Европа во рецесија. Друг фактор бил повеќевековниот конфликт помеѓу Иберијците и муслиманите на југот.

[[Монетаризам|Златниот век на пиратството]] е ознака која им била ставена на едно или повеќе испади на [[Пиратство|пиратствотопиратство]]то во раниот нов век. Во најшироко прифатената дефиниција, Векот на пиратството се протегал од средината на 17 до средината на 18 век. [[Периодот на пиратите]] е само во доцниот 17 век. Овој период е окарактеризиран со нападите на Англо-француските морнари со бази на Јамајка и Тортуга врз шпанските колонии и трговски линии на Карибите и источниот Пацифик. Во 18 век започнал [[Пиратскиот круг]]. Тие се занимавале со долги патувања од Бермуда и Америка за ограбување на нивните муслимански цели и оние на Источно Индиската Компанија во Индискиот Океан и Црвеното Море. Периодот по Војните за шпанското наследство кој се протегал од раниот 18 век, кога Англо-американските морнари и гусари останале невработени од крајот на Војните за шпанското наследство се свртиле кон пиратство во Карибите, американското источно крајбрежје, западниот африкански брег и Индискиот Океан.

Во [[Барок|Барокот]]от, [[Триесетгодишна војна|Триесетгодишната војна]] се одвивала во Средна Европа, која го намалила населението за 20%. Договорите од 1648 година прекинале неколку војни во Европа и го започнале создавањето на [[суверени држави|суверените држави]]. [[Мирот од Вестфалија]] се однесува на два [[мировни договори]] од [[Оснабрик]] и [[Минстер]], потпишани на 15 мај и 24 октомври 1648 година и биле напишани на француски јазик и ги завршиле [[Триесетгодишна војна|Триесетгодишната војна]] во [[Свето римско царство|Светото Римско царство]] (денес најголем дел од Германија) и [[Осумдесетгодишна војна|Осумдесетгодишната војна]] меѓу Шпанија и [[Холандска Република|Холандската Република]]. Договорите ги вклучувале Светиот Римски цар [[Фердинанд III]] ([[Хабсбуршка династија]]), кралствата Шпанија, Франција и [[Шведска]], [[Холандска Република|Холандската Република]] и нивните сојузници помеѓу [[принцевите на Светото Римско царство|принцевите]] и [[слободните царски градови]] во [[Свето римско царство|Светото Римско царство]].

''Мирот од Вестфалија'' бил резултат на првиот модерен [[дипломатија|дипломатски]] конгрес. До 1806 година, регулативите станале дел уставните закони на Светото Римско Царство. [[Пиринејскиот договор]], потпишан во 1659 година, ја завршил [[Војна|војнатавојна]]та меѓу Франција и Шпанија и често се смета за дел од вкупниот договор.

[[Апсолутизам|Ерата на Апсолутизмот]] ја опишува моќта на владетелот како непопречена од останатите институции, како црквите, [[Законодавна власт|законодавството]] или социјалните елити на [[Листа на моментални монарси|Европските владетели]] при транзицијата од [[Листа на моментални монарси|феудализам]] на капитализам. Владетелите опишани како апсолутен можат да се најдат од 17 па се до 19 век. Апсолутизмот се карактеризира како со крајот на феудалното делење, консолидација на моќта на владетелот, произлегувањето на [[политичка моќ|политичката моќ]], обединувањето на [[државни закони|државните закони]] и намалувањето на влијанието на [[благородништво|благородништвото]]то.

Историскиот феномен на колонизација во новиот век се центрира на [[Британска империја|Британската империја]], иако терминот колонијализам се користи како референца за неповрзаните прекуморски империи отколку поврзаните империи создадени преку копнено освојување, дали тоа биле европски или не. Европската колонизација од 15 до 19 век резултирала со ширење на Христијанството во [[Супсахарска Африка]], цела Америка, Австралија и [[Филипини|Филипините]]те.

[[File:Ottoman empire.svg|thumb||Османското царство (1481-1683)]]

[[Сефевидското Царство|Сефевидското Царство]] било големо, шиитско, персиско царство по исламското освојување на Персија и утврдувањето на исламот, озачувајќи важни точки од историјата на исламот на истокот. Сефевидската династија била основана околу 1501 година. Од нивната база во Ардабил, Сефевидите успеале да ја освојат цела Персија и го наметнале иранскиот идентите во регионот, со што станале првата домашна династија после [[Сасанидско царство|Сасанидите]] што успеала да основа обединета иранска држава. Проблем за Сефевидите било моќното Османско царство. Османлиите, сунитска династија, се бореле во неколку кампањи со Сефевидите.

Во 16, па се до раниот 18 век, областите на север биле под контрола на [[Узбеци|Узбеците]]те, а најоддалечените источни делови биле под власт на локалните [[Паштуни]]. Помеѓу 15 и 16 век, различни номадски племиња пристигнале од степите, вклучувајќи ги [[Кипчаките]], [[Најманите]], [[Канглите]], [[Унгиратите]], [[Мангитите]] и други и овие племиња биле предводени од [[Мухамед Шејбани]] кој бил [[хан]] на Узбеците.

По контактот со [[Португалија|Португалците]] на [[островот Танегашима]] во 1543 година, Јапонците присвоиле дел од технологиите и културните практики на нивните посетители, дали тоа било во областа на војувањето ([[аркебуза|аркебузата]]та, европскиот оклоп , европските бродови), религијата ([[Христијанството|христијанството]]), декоративна уметност, јазик (интеграција на јапонскиот јазик на западен вокабулар) и кулинарство: Португалците ги донеле [[темпура|темпурата]]та и пред се вредниот рафиниран шеќер.

[[Едо период|Едо периодот]]от од 1600 до 1868 година ја карактеризирал Јапонија во раниот нов век. ''Шогунатот Токугава'' бил [[Феудализам|феудален]] режим кој бил основан во Јапонија од [[Феудализам|Токугава Иејасу]] и со него владееле шогуните од [[фамилијата Токугава]]. Овој период своето име го добил од главниот град, [[Едо]], кој сега се нарекувал Токио. Шогунатот Токугава владеел од [[замокот Едо]] од 1603 до 1868 година, кога бил укинат со [[Меиџи реставрацијата]] некаде околу крајот на Едо периодот (често нарекуван [[доцен Шогунат Токугава]]).

Новите верски редови биле основен дел од овој тренд. Редови како [[Капучините]], [[Урсулинките]], [[Театинците]], [[Босоногите Кармелити]], [[Варнавитите]] и [[Исусовци|Исусовците]]те ги зајакнале руралните парохии, ја подобриле побожноста на народот, помогнале да се победи корупцијата во Црквата и поставиле примери кои ќе бидат силен поттик за католичкото обновување.

Европската филозофија од 17 век го означувала напуштањето на средновековната [[схоластика]] и често [[окултистизам|окултистичкиот]] пристап на ренесансната филозофија. Периодот е означен во Европа големите создавачи на системи – филозофи кои биле преставници на обединетите системи на [[Епистемологија|епистемологијатаепистемологија]]та, [[Метафизика|метафизикатаметафизика]]та, [[Логика|логикаталогика]]та и [[Етика|етикатаетика]]та, а често и [[Политика|политикатаполитика]]та и [[Политика|физичките науки]]. [[Имануел Кант]] ги класификувал своите претходници во две школи: [[Рационализам|рационалисти]] и [[Емпирија|емпиристи]]. Тројцата најважни рационалисти секако се [[Рене Декарт]], [[Емпирија|Барух Спиноза]] и [[Емпирија|Готфрид Лајбниц]]. Во средината на 17 век го имало првиот напредок кон модерната наука, главно теоријата на [[Гравитација|гравитацијатагравитација]]та од [[Гравитација|Исак Њутн]] (1643-1727). Њутн, заедно со [[Гравитација|Барух Спиноза]] (1632-1677), [[Гравитација|Џон Лок]] (1632-1704) и [[Гравитација|Пјер Бел]] (1647-1706) бил еден од филозофите кој го поттикнал [[Просветителство|Просветителството]]то во следниот век.

Големата дивергенција била олицетворена со [[Просветителство|Просветителството]]то или ”Ерата на разумот”. Просветителството (кое започнува во 1750те) цветало се до 1790-1800, кога нагласувањето на разумот почнало да се заменува [[Романтизмот]] и нагласувањето на чувствата како сила против Просветителството.