Албанија: Разлика помеѓу преработките
[проверена преработка] | [проверена преработка] |
Избришана содржина Додадена содржина
с →Биоразновидност: clean up, replaced: language=German → language=de using AWB |
с clean up, replaced: language=English → language=en (27) using AWB |
||
Ред 263:
=== Клима===
[[File:Ksamill-1.jpg|thumb|right|The [[Ксамил]] има медитеранска клима.]]
Климата во земјата е многу варијабилна и разновидна поради разликите во ширина, должина и надморска височина<ref name="climate">{{cite web |author1=United Nations Economic Commission for Europe |title=Environmental Performance Reviews Albania |url=http://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/epr/epr_studies/AlbaniaII.pdf |website=unece.org |page=30 |language=
Најтоплото подрачје на земјата се наоѓа долж Јадранското и Јонското крајбрежје. Најстудените области се поставени во северните и источните висорамнини<ref name="climate3"/>. Средната месечна температура се движи помеѓу -1 °C во зима до 21,8 °C (71,2 °F) во лето. Највисока температура од 43.9 °C била забележана во [[Кучово]] на [[18 јули]] [[1973]] година. Најниската температура од -29 °C била регистрирана во селото Штила, [[Либражд]] на 9 јануари 2017<ref>{{cite web|title=PERGATITJA E PROFILIT KOMBETAR SHQIPETAR PER TE VLERESUAR STRUKTUREN KOMBETARE NE MENAXHIMIN E KIMIKATEVE DHE ZBATIMIN E UDHEZIMEVE TE SAICM|url=http://www.chemicals.al/doc/profili_shqip.pdf}}</ref><ref>{{cite web|title=Moti, regjistrohet temperatura rekord në Shqipëri, - 29 gradë në Librazhd|url=https://shqiptarja.com/aktualitet/2731/--8203-moti-regjistrohet-temperatura-rekord-ne-shqiperi---29-grade-ne-librazhd-396120.html}}</ref>.
Врнежите варираат од сезона до сезона и од година во година. Земјатата прима поголем дел од врнежите во зимските месеци, а помалку во летните месеци<ref name="climate2"/>. Просечните врнежи се околу 1,485 милиметри. Средните годишни врнежи се движат од 600 милиметри (24 инчи) до 3.000 милиметри во зависност од географската локација. Северозападните и југоисточните висорамнини добиваат поголема количина на врнежи, додека североисточните и југозападните висорамнини, како и западните низини, имаат помала количина<ref name="climate3">{{cite web|author1=Alban Kuriqi|title=Climate and climate change data for Albania|url=http://drinkadria.fgg.uni-lj.si/externalapp/content/climate/FB11_CC_Albania_national.pdf|website=drinkadria.fgg.uni-lj.si|location=Tirana|pages=3–5|language=
Албанските Алпи на крајниот северен дел од земјата се сметаат за меѓу највлажните региони на Европа, кои добиваат најмалку 3.100 милиметри дожд годишно<ref name="climate3"/>. Една експедиција од Универзитетот во Колорадо открила четири глечери во рамките на овие планини на релативно ниска надморска височина од 2.000 метри<ref>{{cite journal |url=http://instaar.metapress.com/content/273213h3t4370272/ |title=Twenty-first Century Glaciers and Climate in the Prokletije Mountains, Albania Journal Arctic, Antarctic, and Alpine Research Publisher Institute of Arctic and Alpine Research, University of Colorado ISSN 1523-0430 (Print) 1938–4246 (Online) Issue Volume 41, Number 4 / November 2009 DOI 10.1657/1938-4246-41.4.455 Pages 455–459 Online Date: 30 November 2009 |journal=Arctic, Antarctic, and Alpine Research |volume=41 |issue=4 |pages=455–459 |date=30 November 2009 |accessdate=27 August 2010 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130807110936/http://instaar.metapress.com/content/273213h3t4370272/ |archivedate=7 August 2013 |df=dmy-all |doi=10.1657/1938-4246-41.4.455 |last1=Hughes |first1=Philip D. }}</ref>.
Ред 293:
[[File:Golden_eagle_(13434882845).jpg|thumb|right|[[Златен орел]], национален симбол на земјата.]]
[[File:Gjiri_Skaloma_Beget._Karaburun.jpg|thumb|left|Карабурун-Сазан има крајбрежје на Јадранот и Јонското Море.]]
Албанија поседува исклучително богата и контрастна биолошка разновидност, благодарение на нејзината географска локација во центарот на Средоземното Море и големата разновидност во нејзините климатски, геолошки и хидролошки услови<ref>{{cite web |title=Mediterranean Basin Biodiversity Hotspot |url=https://www.cepf.net/sites/default/files/mediterranean-basin-2017-ecosystem-profile-english_0.pdf |website=cepf.net |pages=1–339 |language=
Поради оддалеченоста, планините и ридовите се состојат со шуми, дрвја и треви кои се од суштинско значење за животот за широк спектар на животни, меѓу другото, за двете од најпознатите иконски загрозени видови во земјата, [[рис]]от и [[кафеава мечка|кафеавата мечка]], како [[дива мачка]], [[сив волк]], [[црвена лисица]], [[златен чакал]] и египетскиот мршојадец и [[златен орел]], националното животно во земјата<ref>{{cite web|author1=[[Ministry of Tourism and Environment (Albania)|Ministry of Tourism and Environment]]|title=FIFTH NATIONAL REPORT OF ALBANIA TO THE UNITED NATIONS CONVENTION ON BIOLOGICAL DIVERSITY (CBD)|url=https://www.cbd.int/doc/world/al/al-nr-05-en.pdf|website=cbd.int|page=4|language=
Мочуриштата и езерата се особено важни за [[Розово фламинго|розовото фламинго]], [[Мал корморан|малиот корморан]] и исклучително ретката птица на земјата, [[далматински пеликан|далматинскиот пеликан]]<ref>{{cite web|author1=Protection and Preservation of Natural Environment in Albania|title=Albanian Nature|url=http://www.ppnea.org/albanian_nature.html|website=ppnea.org|language=
Околу 3.500 различни видови растенија може да се најдат во Албанија. Земјата има богата традиција на билни и медицински практики. Најмалку 300 растенија што растат локално се користат за подготовка на билки и лекови<ref>{{cite web |author=[[Ministry of Environment (Albania)|Ministry of Environment]] |title=GAP ANALYSIS FOR NATURE PROTECTION LEGAL ACTS ON WILD FAUNA CONSERVATION AND HUNTING (Albania) |url=https://www.al.undp.org/content/dam/albania/docs/FINAL%20GAP.pdf |website=al.undp.org |pages=86–99 |language=
Во Индексот на перформанси за животна средина за 2010 година, Албанија била рангирана на 23 место од 163 земји во светот<ref>{{cite web|author1=[[University of Yale]]|title=2010 Environmental Performance Index|url=http://epi.yale.edu/sites/default/files/2010_epi_summary_for_policymakers.pdf|website=epi.yale.edu|page=4|language=
=== Административна поделба ===
Ред 352:
[[File:Tirana, consiglio dei ministri, 02.JPG|thumb|right|Официјалната резиденција на премиерот на Албанија.]]
Албанија е парламентарна [[уставна република]] и [[суверена држава]] чија политика функционира утврдена со уставот во кој претседателот функционира како шеф на државата и премиерот како шеф на владата<ref name="kushtetuta">{{cite web |authorlink1=OSCE |title=1998 CONSTITUTION OF THE REPUBLIC OF ALBANIA |url=https://www.osce.org/albania/41888?download=true |website=osce.org |pages=1–3 |language=
Владата се заснова на поделба и балансирање на овластувањата меѓу законодавната, судската и извршната власт<ref name="kushtetuta"/>. Законодавната власт ја држи парламентот и се избира на секои четири години преку систем на пропорционална застапеност на партиите од страна на албанскиот народ врз основа на слободно, еднакво, универзално и периодично избирачко право со тајно гласање<ref name="kushtetuta"/>.
Граѓанското право, кодифицирано и базирано на Кодексот на Наполеон, е поделено помеѓу судовите со редовна граѓанска и кривична надлежност и управните судови. Судската власт е доверена до Врховниот суд, Уставниот суд, Апелациониот суд и Административниот суд<ref>{{cite web |title=LAW Nr. 8436, dated 28 December 1998 ON THE ORGANIZATION OF THE JUDICIAL POWER IN THE REPUBLIC OF ALBANIA |url=https://www.osce.org/albania/41891?download=true |website=osce.org |pages=1–12 |language=
Извршната власт ја извршуваат претседателот и премиерот, при што моќта на претседателот е многу ограничена. Претседателот е врховен командант на војската и претставник на единството на албанскиот народ<ref name="president">{{cite web |authorlink1=OSCE |title=1998 CONSTITUTION OF THE REPUBLIC OF ALBANIA |url=https://www.osce.org/albania/41888?download=true |website=osce.org |pages=17–19 |language=
===Надворешни односи===
Ред 368:
Албанија и Косово се културно, социјално и економски многу тесно вкоренети поради албанското мнозинство во Косово. Во 1998 година, земјата придонела за поддршка на сојузничките напори за ставање крај на хуманитарната трагедија во Косово и обезбедување мир по [[НАТО бомбардирање на СР Југославија|НАТО-бомбардирањето на Југославија]].
Албанија ужива пријателски и блиски врски со САД откако таа ја поддржале независноста на земјата и нејзината демократија<ref>{{cite web |title=U.S. Relations With Albania |url=https://2009-2017.state.gov/r/pa/ei/bgn/3235.htm |website=state.gov |language=
===Војска===
Ред 375:
Албанските вооружени сили се состојат од копнени, воздушни и поморски сили и ги сочинуваат воените и паравоените сили на земјата. Тие се предводени од врховен командант под надзор на Министерството за одбрана и од страна на претседателот како врховен командант за време на војната, но во време на мир неговите овластувања се извршуваат преку премиерот и министерот за одбрана<ref name="constitution">{{cite constitution |article=169 |section=1 |country=Albania |language=|ratified=28 November 1998 |url=http://www.osce.org/albania/41888 |accessdate=6 July 2016 }}</ref>.
Главната цел на вооружените сили на Албанија е одбрана на независноста, суверенитетот и територијалниот интегритет на земјата, како и учество во хуманитарни, борбени, неборбени и операции за поддршка на мирот. Воената служба е доброволна од 2010 година, на возраст од 19 години, што претставува законска минимална возраст за службата<ref>{{cite web|title=Albania to end conscription by 2010|url=https://www.wri-irg.org/node/745|website=wri-irg.org|language=
Албанија се залага за зголемување на учеството во мултинационалните операции<ref>{{cite web|author1=[[Ministry of Defence (Albania)|Ministry of Defence]]|title=Engagement Policy and evidence of AAF participation in PK missions|url=http://www.mod.gov.al/arkiv/eng/index.php?option=com_content&view=article&id=902:politika-e-angazhimit-dhe-evidenca-e-pjesemarrjes-se-farsh-ne-misione-paqeruajtese-dhe-luftarake-te-drejtuara-nga-nato-be-dhe-okb&catid=197:misione-nderkombetare&Itemid=588|website=mod.gov.al|language=
Албанија го намалила бројот на активни трупи од 65.000 во 1988 година на 14.500 во 2009 година<ref>{{cite news | url = http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1935630.stm |work=BBC News |title=Albania sells off its military hardware | date=17 April 2002}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2008/08/21/feature-03 |title=Albania to abolish conscription by 2010 |publisher=SETimes.com |date=21 August 2008 |accessdate=29 December 2009}}</ref>. Војската сега главно се состои од мала флота на авиони и морски бродови. Во 1990-тите, земјата изгубила огромни количини на застарени хардвери од [[Кина]], како што се тенкови. Зголемувањето на воениот буџет бил еден од најважните услови за интеграција во НАТО. Воените трошоци обично се ниски. Од 1996 година, воените трошоци се проценети на 1,5% од БДП на земјата, достигнувајќи го својот врв во 2009 година со 2%<ref>{{cite web|title=Albanian military expenditure as % of GDP|url=https://www.google.com/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=ms_mil_xpnd_gd_zs&idim=country:ALB&dl=en&q=military+expenditure+of+albania#!ctype=l&strail=false&bcs=d&nselm=h&met_y=ms_mil_xpnd_gd_zs&scale_y=lin&ind_y=false&rdim=region&idim=country:ALB&ifdim=region&dl=en&ind=false|publisher=World Bank}}</ref>.
Ред 453:
[[File:Albania_demography.svg|thumb|Демографски податоци за населението на земјата]]
Населението на Албанија, како што е дефинирано од Институтот за статистика, во 2016 година било проценето на приближно 2,886,026<ref>{{cite web |url=http://www.instat.gov.al/media/322941/press_release_population_of_albania_1_january_2016.pdf |title=Population of Albania |accessdate=2017-06-02 |deadurl=bot: unknown |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171015202133/http://www.instat.gov.al/media/322941/press_release_population_of_albania_1_january_2016.pdf |archivedate=15 October 2017 |df=dmy-all }}</ref>. Вкупната стапка на [[фертилитет]] во земјата од 1.51 деца родени по жена е една од најниските во светот<ref name="CIA demography">{{cite web|title=Albania|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html|website=cia.gov|language=
Објаснувањето за скорешното намалување на населението е падот на комунизмот во Албанија. Падот бил обележан со голема економска масовна емиграција од Албанија во [[Грција]], [[Италија]] и [[САД]]. 40 години изолација од светот, во комбинација со нејзината катастрофална економска, социјална и политичка ситуација, го предизвикало овој егзодус. Надворешната миграција била забранета целосно за време на комунистичката ера, додека внатрешната миграција била доста ограничена. Најмалку 900.000 луѓе ја напуштиле Албанија во овој период, околу 600.000 од нив се населиле во Грција<ref>"[http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=239 Albania: Looking Beyond Borders]". Migration Policy Institute.</ref>. Миграцијата влијаела врз внатрешната дистрибуција на населението во земјата. Се намалила особено на север и на југ, а се зголемила во центарот во градовите [[Тирана]] и [[Драч]]. Според статистиката на Институтот за статистика (INSTAT) од 1 јануари 2015 година, населението во Албанија изнесувало 2.893.005<ref name="Statistics">{{cite web |publisher=Republic of Albania Institute of Statistics |title=Population of Albania 1 January 2016 |url=http://www.instat.gov.al/al/themes/popullsia/publications/books/2016/popullsia-e-shqipërisë,-1-janar-2016.aspx |access-date=29 June 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170713221549/http://www.instat.gov.al/al/themes/popullsia/publications/books/2016/popullsia-e-shqip%C3%ABris%C3%AB,-1-janar-2016.aspx |archive-date=13 July 2017 |dead-url=yes |df=dmy-all }}</ref>.
Околу 53,4% од населението во земјата живее во градовите. Речиси 30% од вкупното население се наоѓа во округот Тирана, проследено со округот Фиер со 11% и округот Драч со 10%<ref>{{cite web|author1=[[Institute of Statistics (Albania)|Institute of Statistics of Albania]]|url=http://www.instat.gov.al/media/1285/population_of_albania_1_january_2017.pdf|title=Population of Albania 1 January 2017|website=instat.gov.al|location=Tirana|page=4|language=
{|class="infobox" style="text-align:left; width:97%; margin-right:10px; font-size:90%"
Ред 558:
Во времето кога Албанија била дел од [[Османлиска империја|Османлиската империја]], поголемиот дел од населението го сочинувале [[муслимани]]. Со прогласувањето на независност во [[1912]] година од [[Османлиска империја|Осанлиската империја]], верскиот идентитет во Албанија постојано до денес се менувал. Ова најмногу се должи на комунистичкиот режим од [[1944]] до [[1991]], кога режимот на [[Енвер Хоџа]] ја прогласи државата за атеистичка, како единствена во светот. По падот на комунизмот во [[1991]] година, во Албанија се зголемил бројот на [[христијанство|христијаните]]. [[Римокатоличка црква|Римокатоличката црква]] има свое претставништво во градот [[Скадар]]. Од друга страна постојат и голем број на џамии, како една од најпознатите е џамијата во [[Драч]].
Албанија е секуларна држава без официјална религија, при што слободата на религијата е уставно право<ref>{{cite web|title=1998 CONSTITUTION OF THE REPUBLIC OF ALBANIA|url=http://www.osce.org/albania/41888?download=true|website=osce.org|page=2|language=
Христијанството е втората најголема религија во државата. Точниот број на верници по религија не е познат, иако на последниот попис имало таква опција. Така бројот на [[Христијани]]те, и [[Муслимани]]те за државата варира од извор до извор. Покрај [[Албанци]]те, Христијаните во државата ги опфаќаат и [[Македонци]]те, [[Грци]]те, [[Црногорци]]те и [[Власи]]те. Христијанството била доминантна религија во Албанија до доаѓањето на [[Турци]]те на Балканскиот полуостров. За време на [[Отоманското Царство]], голем број од христијаните биле исламизирани и така религијата станала поголема во однос на другите. [[Исламизирање]]то било особено успешно меѓу Албанците и Македонците од североисточна и источна Албанија ([[Торбеши]]).
|