Карло V (Свето Римско Царство): Разлика помеѓу преработките

[[File:Coat of arms of Charles, Infant of Spain, Archduke of Austria, Duke of Burgundy.png|thumb|243px|Грбот на Карло, надвојвода на Австрија, војвода на Бургоња, КГ (англиски: ''KG (Knight of the Garter)'') во времето на неговото at the time of his номинирање како витез на најблагородничкиот ред, Редот на подвеската]]

'''Карло V''' ({{lang-de|link=no|Karl V.}}; {{lang-es|link=no|Carlos I}}; {{lang-hr|Karlo V}}; {{lang-nl|Karel V}}; {{lang-it|Carlo V}}; {{lang-cs|Karel V.}}; {{lang-fr|Charles Quint}}; 24 февруари 1500 – 21 септември 1558) владеел со [[Светото Римско Царство]] од 1519 година до 1556 година и како '''Карло I''', со [[Шпанската империја]] од 1516 до 1556 година. Во 1556 година тој доброволно се повлекол и се откажал од титулата [[цар на Светото Римско Царство]] во полза на својот помлад брат [[Фердинанд I (Свето Римско Царство)|Фердинанд I]] и од титулата [[крал на Шпанија]] во полза на својот син [[Филип II (Шпанија)|Филип II]].

Карло бил престолонаследник на три европски водечки династии—династии — [[Хабсбуршката династија]] на [[Хабсбуршката монархија]]; [[династијата Валоа-Бургоња]] на [[бургоњска Холандија]] и [[Трастамарската династија]] на круните на [[круната на Кастилија|Кастилија]] и на [[круната на Арагон|Арагон]]—владеел. Владеел со широки области во Централна, Западна и Јужна Европа и со [[Шпанска колонизација на Америка|шпанските колонии]] во Северна и Јужна Америја и во Азија. Бидејќи Карло бил првиот крал што едновремено владеел со Кастилија, со Леон и со Арагон, тој станал првиот [[крал на Шпанија]].<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/107009/Charles-V Michael de Ferdinandy. Charles V. Encyclopedia Brittanica.]</ref> Во 1519 година тој станал цар на Светото Римско Царство и надвојвода на Австрија. Со тоа, неговото царство се протегало речиси четири милиони километри квадратни низ Европа, низ Далечниот Исток и низ Северна и Јужна Америка.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/370486/Maximilian-I Hermann Wiesflecker. Maximilian I. Encyclopedia Brittanica]</ref>

Карло посветил долго време од своето владеење на [[Италијански војни|Италијанските војни]] против Франција коишто, иако премногу скапи, биле успешни на воен план. По решавачката хабсбуршка победа во [[битката кај Павија]] во 1525 година,<ref>Blockmans, ''Emperor Charles V'', 60, 68; Guicciardini, ''History of Italy'', 363–364; Oman, ''Art of War'', 211.</ref> силите на Карло ги повратиле [[Миланско војводство|Милано]] и [[Франш Конте]] од Франција, што пак го предизвикало францускиот крал [[Франсоа I од Франција|Франсоа I]] да ја формира [[Османлиско-француски сојуз|Француско-отоманската алијанса]]. Противникот на Карло - [[Сулејман Величествениот]] поразувајќи ги христијаните во [[Мохачка битка (1526)|Мохачката битка]] во 1526 година го освоил централниот дел на [[Кралството Унгарија]]. Сепак, по неуспешниот обид да ја [[Опсада на Виена (1529)|заземат Виена во 1529г1529 г.]] напредокот на [[Отоманска империја|Отоманците]] запре.

Со исклучок на неговите воени залагања, Карло бил најпознат по улогата што ја имал во спротивставувањето на [[Протестантска реформација|протестантската Реформација]].<ref>Dennis Bratcher (ed.). ''[http://www.cresourcei.org/creededictworms.html The Edict of Worms (1521)].</ref> Неколку германски принцови ја напуштиле Католичката црква и ја формирале [[Шмалкалденската лига]] со цел со воена сила да го оспорат неговиот авторитет. Неподготвен да дозволи [[Европските религиски војни|религислитерелигиските војни]] да навлезат во неговите други домени, Карло настојувал да се свика [[Трентски собор|Советот од Трент]], којшто ја започнал [[Противреформацијата]]. За време на неговото владеење, [[Игнасио од Лојола|Св. Игнасио од Лојола]] ја основал [[Исусовци|Дружбата Исусова]]за да може мирно и интелектуално да се бори против протестантизмот, а континентална Шпанија била поштедена од религиски конфликт главно поради мирните мерки на Карло.<ref>[http://www.jstor.org/pss/2540957 Henry Kamen, "Toleration and Dissent in Sixteenth-Century Spain: The Alternative Tradition." ''The Sixteenth Century Journal'', Vol. 19, No. 1 (Spring, 1988), pp. 3–23.]</ref>

Во [[Новиот свет]], Шпанија ги освоила [[Шпанско освојување на Империјата на Ацтеките|Ацтеките од Мексико]] и [[Шпанско освојување на Империјата на Инките|Инките од Перу]], па ја проширила својата контрола во поголем дел од Јужна и Централна Америка. Карло ја надгледувал [[Шпанска колонизација на Америка|Шпанската колонизација на Северна и Јужна Америка]]. Тој му обезбедил пет брода на [[Фернандо Магелан]] чиешто патување — првото поморско обиколување на Земјата — ги поставило темелите на империјата на Шпанија во Тихиот Океан и ја започнало [[Историја на Филипините|шпанската колонизација на Филипините]].

Иако постојано во војна, Карло го сакал мирот. „Не беше алчен за територија“, напишал Маркантонио Контарини во 1536г1536 г., „но беше многу алчен за мир и тишина“.<ref>{{cite web|url=http://www.luminarium.org/encyclopedia/charles5.htm |title=''Charles V'', Luminarium.org. Excerpted from ''Encyclopædia Britannica'', 11th Ed. 1910 Vol XV. p 141 |}}</ref>[[Терците]] биле главните трупи за време на целото негово владеење. Тој се повлекол во 1556г1556 г. и Хабсбуршката монархија преминала во рацете на неговитот помлад брат, [[Фердинанд I (Свето Римско Царство)|Фердинанд]], додека пак Шпанската империја ја наследил неговиот син [[Филип II (Шпанија)|Филип II]]. Двете империи ќе останат сојузници сѐ до XVIII век.

Од своите бургундски предци Карло ја наследил двосмислената врска со [[Список на француски кралеви|француските кралеви]]. Заедничко со Франција му биле мајчиниот француски јазик и многу културни форми. Во својата младост тој често го посетувал Париз, најголемиот град во Западна Европа во тоа време. Велел: „Париз не е град, туку универзум.“ (''[[Lutetia]] non urbs, sed orbis''). Карло бил свршен и со Луиза и со Шарлота од Валоа, ќерки на францускиот крал [[Франсоа I]], но и двете починале во своето детство. Исто така, Карло ја наследил традицијата на политичко и династијско непријателство помеѓу кралските и бургундските војводски редови од [[Династија Валоа|династијата Валоа]].

==Владеење== &nbsp;

И покрај тоа што се наоѓал на тронот на Светото Римско Царство, германските принцови го ограничувале неговиот авторитет. Тие добиле силна потпора од териториите во Царството, а Карло бил решен да не дозволи тоа да се случи и во Холандија. Уште во 1522г. се формирала [[инквизиција]]. Во 1550г. била воведена смртна казна за сите случаи со непокајнички ерес. И политичките разидувања биле строго контролирани, особено во неговото родно место, кадешто Карло, потпомогнат од војводата од Алба, лично го задушил [[Бунтот од Гент (1539г.)|бунтот од Гент]] во средината на февруари, 1540г1540 г.<ref name="Kamen"/>

Во 1556г1556 г. Карло абдицирал во полза на својот брат Фердинанд; сепак, поради долгата расправа и бирократската процедура, рајхстагот (германски: Reichstag - Царско собрание) не го прифатил абдицирањето (и со тоа не го направил законски валидно) сѐ до 24 февруари 1558г1558 г. Дотогаш, Карло и понатаму ја користел титулата император.

Во поголемиот дел од владеењето, Карло бил преокупиран со конфликтите со Франција којашто додека сѐ уште ги оддржувала амбициите во Италија, била опкружена со царството на Карло. Во 1520г. Карло ја посетил Англија кадешто тетка му, [[Катерина Арагонска]], го наговорила својот маж, [[Хенри VIII]], да се здружи со царот. [[Италијанската војна од 1521-1526|Првата војна]] со најголемиот одмаздник на Карло, францускиот крал [[Франсоа I]] започнала во 1521г1521 г. Карло формирал сојуз со Англија и со [[Папа Лав X|папата Лав X]] против Французите и против венецијанците и бил прилично успешен, оттурнувајќи ги Французите надвор од [[Милано]] и поразувајќи и заробувајќи го Франсоа во [[битката кај Павија]] во 1525г. За да ја добие својата слобода, францускиот крал бил принуден да му ја отстапи [[Бургундија|Бургоња]] на Карло во [[Договорот од Мадрид (1526г1526 г.)]].

Сепак, по ослободувањето, Франсоа му наредил на парламентот да го поништи договорот бидејќи бил потпишан под [[принуда]]. Потоа Франција се приклучила кон [[Војната на Лигата од Коњак|Лигата од Коњак]] што [[Папа Климент VII|папата Климент VII]] ја формирал со англискиот крал [[Хенри VIII]], со венецијанците, со фирентинците, со миланците за да се спротивстави на империската доминација на Италија. Во претстојната војна, Карловото [[ограбување на Рим (1527г1527 г.)]] и виртуелното затворање на папата Клемент VII во 1527г. го спречило папата да го поништи бракот помеѓу англискиот крал Хенри VIII и тетка му на Карло, [[Катерина Арагонска]], па Хенри конечно ги раскинал врските со Рим, со што довел до [[Англиска реформација|англиската Реформација]].<ref name=Holmes1993a>Holmes (1993), [http://books.google.ie/books?id=BsV-qSRKAnAC&pg=PA192&dq=%22Catherine+of+Aragon%22+%22Sack+of+Rome%22&hl=en&sa=X&ei=I9OyUeDtIc_g7QatioGQCQ&ved=0CD8Q6AEwAw#v=onepage&q=%22Catherine%20of%20Aragon%22%20%22Sack%20of%20Rome%22&f=false p192]</ref><ref name=Froude1891a>Froude (1891), [http://books.google.ie/books?id=n-Ecc8SnlC0C&pg=PA480&dq=%22Catherine+of+Aragon%22+%22Sack+of+Rome%22&hl=en&sa=X&ei=I9OyUeDtIc_g7QatioGQCQ&ved=0CC4Q6AEwAA#v=onepage&q=%22Catherine%20of%20Aragon%22%20%22Sack%20of%20Rome%22&f=false p35, pp90-91, pp96-97] Note: the link goes to page 480, then click the View All option</ref> Со други зборови, на војната и немало крај. Во [[договорот од Камбре]] (1529г1529 г.), наречен ,,Мирот„Мирот на дамите“ затоа што на него преговорите се воделе помеѓу тетката на Карло и мајката на Франсоа, Франсоа се откажал од неговите права на барање во Италија, но ја задржал контролата врз Бургундија.

Од друга страна, натпреварот помеѓу Карло и Сулејман за превласт над Медитеранот видливо бил во полза на султанот и покрај победите на Шпанија, меѓу кои и [[Инвазија на Тунис|освојувањето на Тунис]] во 1535г1535 г. По стварената победа во [[Битка кај Превеза|Превеза]] во 1538г. и по загубата на [[Битка кај Џерба|Џерба]] во 1560г1560 г. (набрзо по смртта на Карло) којашто сериозно ја десеткуваше шпанската поморска војска, редовната отоманска флота започнала да доминира во источниот дел на Медитеранот. Во исто време, муслиманските [[Берберски корсари]], дејствувајќи под генерална надлежност и надзор на султанот, постојано ги уништувале шпанските и италијанските брегови, осакатувајќи ја шпанската трговија и рушејќи ги темелите на хабсбуршката сила.

Како [[цар на Светото Римско Царство]], Карло го повикал [[Мартин Лутер]] во [[собранието во Вормс]] во 1521г1521 г., ветувајќи му безбедено заседавање доколку се појави. Иако во почеток ги отфрлил [[Деведесет и петте тези|тезите]] на Лутер како „аргумент меѓу калуѓери“, подоцна истата година ги протерал него и неговите следбеници, но бил зафатен со други проблеми и не можел да преземе акција против протестантизмот.

Во периодот од 1524г1524 г. до 1526г1526 г. избувнало [[Селанска војна|Востанието на селаните во Германија]], а во 1531г1531 г. се создала лутеранската [[Шмалкалдишка лига]]. Карло му доверил поголема одговорност за Германија на својот брат [[Фердинанд I (Свето Римско Царство)|Фердинанд]] додека тој се сосредоточил на проблемите што се јавиле во другите територии.

Во 1545г1545 г., отворањето на [[Трентскиот собор]] ја започнало [[Противреформацијата]] и во спорот околу католицизмот, Карло победил некои од принцовите на Светото Римско Царство. Во 1546г1546 г. (годината кога Лутер починал од природна смрт), тој ја забранил Шмалкалдишката лига (којашто ја имала заземано територијата на друг принц). Тој ги оттурнал трупите на Лигата од јужниот дел на Германија и во 1547г1547 г. во [[битката кај Милберг]] го поразил [[Јохан Фридрих, избирачот од Саксонија]] и го заробил [[Филип I (Хесен)|Филип Хесенски]]. Во [[Аугсбуршкиот интерим]] од 1548г1548 г. тој создадал привремено решение давајќи им на протестантите одредена слобода додека Трентскиот совет да си го поврати единството. Сепак, протестантите воглавно го презирале Интеримот, а некои и активно му се спротивставувале. Протестантските принцови заедно со францускиот крал [[Анри II]] во 1552г1552 г. бунтувале против Карло, што го принудило да се повлече во Холандија.

На 25 октомври 1555г1555 г., Карло абдицирал од сите негови титули освен од грофовијата Шароле, предавајќи му ја [[Шпанско колонијално царство|Шпанската империја]] ( континентална Шпанија, Холандија, Наполи-Сицилија, Ломбардија и шпанските колонии во Северна и Јужна Америка) на својот син, [[Филип II (Шпанија)|Филип]]. Неговиот брат [[Фердинанд I (Свето Римско Царство)|Фердинанд]], под чија власт веќе биле [[Хабсвуршка династија|хабсбуршките земјишта на династијата]], го наследил како цар на Светото Римско Царство. Карло се повлекол во манастирот Св.Јусте во Екстремадура, но продолжил широко да се допишува и да биде заинтересиран за ситуацијата во империјата. Страдал од силна [[костобол]] и некои сколастичари сметаат дека Карло одлучил да абдицира откако напад на гихт во 1552г1552 г. го присилил да го одложи обидот за повторно заземање на Мец, кадешто подоцна бил поразен. Тој живеел сам во изолиран манастир кадешто на секој ѕид биле поставени саати за кои некои историчари сметаат дека го симболизираат владеењето на Карло и неговиот недостиг од време.<ref>{{cite journal |first=Jordi|last=Alonso |coauthors=J. de Zulueta and others|title=The severe gout of Holy Roman Emperor Charles V |journal=N. Engl. J. Med. |volume=355 |issue=5 |pages=516–20 |year=2006 |month=August |pmid=16885558 |doi=10.1056/NEJMon060780 |url=}}</ref>

На 10 март 1526г1526 г. во Севилја, Карло се оженил со својата прва братучетка [[Изабела од Португалија (1503-1539)|Изабела од Португалија]], сестра на [[Жоао III од Португалија|португалскиот крал Жоао III]].

Изабела често управувала со Шпанија додека Карло бил во други земји. Поради тоа што Филип II бил внук на португалскиот крал [[Мануел I од Португалија|Мануел I]] од страната на својата мајка, тој бил на ред за наследувањето на тронот на Португалија и по смртта на својот вујко ([[Енрике I од Португалија|Енрике, кралот-кардинал]], во 1580г1580 г.) го побарал, формирајќи ја со тоа [[Ибериската унија]].