Бугарска егзархија: Разлика помеѓу преработките

in 1870 it established a Bulgarian '''national church''' (Bulgarian Exarchate)“)</ref><ref>L. S. Stavrianos, Traian Stoianovich - „The Balkans since 1453“, 2000, C. Hurst & Co. Publishers, с. 371 („BULGARIAN EXARCHATE The first great victory for Bulgarian nationalism was the establishment in 1870 of a '''national church''' known as the exarchate.“)</ref> [[црква]], создадена на [[28 февруари]] [[1870]] година.<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/84219/Bulgarian-Orthodox-Church "Bulgarian Orthodox Church"], Encyclopædia Britannica: "The struggle for an independent Bulgarian church, begun late in the 18th century, culminated in the establishment in 1870 of a Bulgarian exarchate." {{en}}</ref><ref>L. S. Stavrianos, Traian Stoianovich, "The Balkans since 1453", [http://books.google.com/books?id=xcp7OXQE0FMC&pg=PA371&dq=bulgarian+exarchate&lr=#PPA371,M1 "Bulgarian Exarchate"], p. 371: "The first great victory for Bulgarian nationalism was the establishment in 1870 of a national church known as exarchate." {{en}}</ref> Во [[1950]] година, името Бугарска егзархија е променето наво денешното [[Бугарска Православна Црква]]. Во периодот [[1870]]-[[1918]] и [[1941]]-[[1944]] неjзината јурисдикција ги опфаќала целосно [[Бугарија]], [[Македонија]] и делови од [[Грција]], [[Турција]], [[Србија]], [[Албанија]] и [[Романија]] ([[Северна Добруџа]]).

Според одредени книги како таа од истражувањето на Васил К’нчов „Македонија. Етнографија и статистика“ (1900) <ref>Васил Кънчов. „Македония. Етнография и статистика“. София, 1900 {{bg}}</ref>, како и од изтражувањетоистражувањето на секретарот на Егзархијата Димитар Мишев „La Macédoine et sa Population Chrétienne“ (1905) <ref>D.M.Brancoff. "La Macédoine et sa Population Chrétienne". Paris, 1905. {{fr}}</ref> Егзархијата дејствувала на територијата на целацелиот регион [[Македонија (регион)|Македонија]].

По уништувањето на Бугарската патријаршија сите епархии преминале под директна контрола на [[Цариградска Патријаршија|Цариградската патријаршија]]. Во [[Отоманска империја|Отоманската империја]], во која православните христијани на Балканот биле организирани во општ [[Миллет-и Рум]], потчинет на Цариградската Патријаршијапатријаршија, високиот клир бил составен претежно од Грци и во споредба со нивната национална [[Голема Идеја]] црковната политика била насочувана кон целосно укинување на образованието и црковните служби на [[Словенски јазици|словенски јазик]] и воведување на образование и служби на [[грчки јазик]]. Во крајот на 18 и почетокот на 19 век во повеќето епархии грчкиот јазик бил веќе доминантен. Друг битенважен фактор за појавување на незадоволство од клирот на Патриаршијатапатријаршијата во словенските епархии била широко распространетата корупција, бидејки за скоро сите назначувања и дејства клирот барал да се плаќа. Зачувувањето на словенскиот јазик и создавањето на одделни бугарски црковни и образовни институции во тие услови биле прашања од првостепена важност <ref>Барбара Йелавич, "История на Балканите", Том I XVIII-XIX век, София, 2003, стр. 341. {{bg}}</ref>

Следниот веќе систематски организиран период во развојот на борбата започнал во [[1839]] година во градот [[Велико Трново|Трново]], каде во [[1838]] година бил назначен нов грчки владика, коj веднаш по неговото пристигнување побарал од верниците нови и повисоки даноци. Локалните бугарски лидери биле револтирани од тие барања, а исто така и од општиот непријателски однос кон Бугарите, и организирале акција за протерување на митрополитот. Дополнителна храброст давал почетокот на реформи во Отоманската империјаИмперија (познати во историографијата како епоха [[Танзимат]]) и поточно програмата на султанот за промени [[Ѓулхански хатишериф]] од [[1839]] година, коjа содржела идеи за нови закони со гаранции за правата на сите поданици независно од нивната народност и вера. Во краот на годината од името на населението на 16 потчинети на трновскиот владика [[Каза|кази]] биле испратени молби до Цариградската Патријаршијапатријаршија и владата на Отоманската империјаИмперија Гркот да биде заменет со Бугарин. За нов владика се предлагал [[Неофит Бозвели]], роден во градот [[Котел]], монах од [[Света Гора]], публицист, писател и долгогодишен свештеник во Трново. Учесниците во бугарската делегација до Високата порта биле подмитени од ПатриаршијатаПатријаршијата и нивната мисија пропаднала. Како обид за компромис во Трново бил назначен нов грчки митрополит, додека Бозвели бил определен за негов протосингел со перспектива во иднина да биде владика на градот [[Ловеч]]. По пристигнувањето на новиот грчки духовник во крајот на [[1840]] година односите со Бугарите останале напнати, Бозвели ја одбил позицијата на протосингел и се повлекол во еден соседен манастир. Овој акт бил прифатен од ПатриаршијатаПатријаршијата како провокација и отворен бунт, за кое Бозвели бил уапсен и заточен во Света Гора. Во отсуство на нивниот духовен водач трновските Бугари времено ги прекинале протестите <ref>Пламен Митев, "Българското Възраждане", София, 1999, стр. 77. {{bg}}</ref>.

По своето враќање од заточение во [[1844]] година Бозвели одлучил да ја продолжи борбата од [[Цариград]], каде биле не само Високата порта, ПатриаршијатаПатријаршијата и странските дипломатски претставништва, но исто така и многу влијателни членови на бугарската економска, интелектуална, политичка и административна елита, подржувана од активната бугарска заедница, која броела повеќе од 30,000 луѓе. Меѓу најистакнатите водачи на Бугарите таму биле [[Стефан Богориди]], [[Гаврил Крстевиќ]] и [[Иларион Макариополски]]. Макариополски, роден во градот [[Елена]], бил монах од Света Гора и свештеник со релативно добро за овој период духовно образование. Уште во есента на 1844 година по совет на полскиот дипломат на француска служба [[Михаил Чајковски]] Бозвели и Макариополски составиле два опширни меморандуми до великиот [[везир]] со 6 основни барања: Бугарите да имаат клир од својата народност и клирот да се избира од епархиите; да се даде право за откривање на народни училишта; да се издаваат слободно бугарски весници и книги; да се изгради бугарска црква во Цариград; во бугарските градови да се создадат мешани бугарско-муслимански судови за заштита од конфликти со грчките структури; да се организира одделно бугарско административно тело, кое да има правото да контактира директно со Високата порта без учеството на Патриаршијатапатријаршијата. Во меморандумите политиката на грчкиот клир кон Бугарите се опишувала како деструктивна, Русија се обвинувала во цврста поткрепа на грчките интереси на штета на Бугарите и се потенцирало дека тие биле и останувале лојални граѓани на Отоманската империјаИмперија.<ref>Пламен Митев, "Българското Възраждане", София, 1999, стр. 77-79. {{bg}}</ref> Со текот на времето поддршката за Бозвели и Макариополски во епархиите се засилувала, а цариградските бугарски еснафи ги избрале да бидат нивни претставници по сите прашања на верата. Каузата добивала дипломатско сочувство и помошт претежно од западните сили и навеќе од француските и полските дипломати, додека Русија продолжувала да ги брани интересите на грчкатаГрчката Патриаршијапатријаршија. Упорноста на бугарското движење го натерала грчкиот патриархпатријарх да побара крути сретства за неговото прекинување и со таа цел двајцата лидери биле заточени во Света Гора, каде Бозвели умрел во [[1848]] година.

Во истото време се рашириле и конфликтите меѓу грчките црковни структури и бугарските општини во провинциите. Во [[Пловдив]] грчкиот митрополит го забранил користењето на бугарскиот jазик во црквите во градот. Поради неговата одлука Бугарите од епархиjата протестирале пред Патриjархотпатриjархот, но тоj одбил да им даде подршка. По судири меѓу Бугари и Грци во црквите во врска со пеење на бугарски црковни песни локалната отоманска власт одлучила да создава национална сегрегациjа - едни от црквите да бидат само за Бугари, а други само за Грци. Таквите методи се покажале како палијативни и не дале долгорочни резултати. Слични судири се случувале и во [[Хасково]], Враца, Ловеч, Самоков. Централната отоманска влада побарала други сретства за смирување и во есента на [[1857]] бил даден предлог до Патриjархот да се собере собор, коj да ги уреди бугарските прашања. Во работата на соборот право на учество имале трима бугарски претставници, но и по скоро две години работа не се дошло до општоприфатлив договор. Во светлото на негативниот развоj на преговорите бугарските водачи одлучиле дека компромис не е можен и Бугарите требва да се одделат од Цариградската Патриаршиjапатријаршиjа.

Актот на едностраното прогласување на независност од патриаршиjата бил остварен на [[Велигден]], [[3 април]] [[1860]] година - во време на свечената служба Иларион Макариополски не го спомнал името на грчкиот патриарх, но го заменил со името на отоманскиот султан. Службата се превратила во прослава на отцепувањето од страна на бугарската колониjа во Цариград.<ref>Пламен Митев, "Българското Възраждане", София, 1999, стр. 81-82. {{bg}}</ref> Веднаш потоа истиот акт бил повторен во уште триесетина цркви во провинцијалните градови. Со овоj чин бугарската црковна борба добивала нова димензиjа - старите барања на финансиски ред и права за Бугарите внатре во структурата на Цариградската Патриаршиjапатријаршиjа биле заменети од нова и радикална цел, создавање на одделна бугарска национална црква.<ref>L. S. Stavrianos, Traian Stoianovich, "The Balkans since 1453", [http://books.google.com/books?id=xcp7OXQE0FMC&pg=PA371&dq=bulgarian+exarchate&lr=#PPA372,M1 "Bulgarian Exarchate"], p. 372. {{en}}</ref>

По едностраното прогласување на независност грчкатаГрчката Патријаршиjапатријаршиjа одговорила со негирање законитоста на актот и репресии кон водачите (во [[1861]] година Иларион и неговите соjузници владиците Паисиj и Авксентиj биле заточени<ref>Пламен Митев, "Българското Възраждане", София, 1999, стр. 82. {{bg}}</ref>), а во центрите на борбата во провинциите биле поткренати тортури и притисоци врз некои од главните деjци на црковното движење (напримерна пример [[Димитар Миладинов]] бил уапсен на [[16 јануари]] [[1861]] по барање на грчкиот клир со заповед на битолскиот валија и потоа затворен во Цариград, каде при неразјаснети околности умрел на [[23 јануари]] [[1862]]<ref>Кузман Шапкарев, "За възраждането на българщината в Македония. Неиздадени записки и писма", София, 1984, II. "За животоописанието на приснопаметните братя Хр. Миладинови, Димитрия и Константина", [http://www.promacedonia.org/bmark/ksh/ksh_bm_2v.htm глава 8], стр. 414-434. {{bg}}</ref><ref>"История на България", том 6 Българско Възраждане 1856-1878, София, 1991, стр. 160-162. {{bg}}</ref>). Независно од тие услови борбата продолжила и во провинциите процесот на завладување на локалните храмови и протерување на грчкиот клир и владици продолжил во целата наредна децениjа. Во периодот не се намалувале и репресалиите од страна на грчиот клир против деjците на црковната борба (например на [[27 ноември]] [[1868]] бил уапсен [[Григор Прличев]]<ref>Григор Пърличев, "Автобиография", [http://www.kroraina.com/knigi/gp/avtob_16.html глава 16] и [http://www.kroraina.com/knigi/gp/avtob_19.html глава 19] {{bg}}</ref>).

На дипломатскиот фронт подршка давале Франциjа и [[Британска империја|Британската империја]], додека Русиjа била против отцепувањето на православните верници на Балканот во одделни цркви. Со содејство на Франциjа дел од бугарските деjци под лидерството на [[Драган Цанков]], кои не вервале дека е можно конфликтот со грчкатаГрчката Патријаршиjапатријаршиjа да се уреди во догледна иднина на мирен начин, организирале нов дел на бугарската црковна борба - влегле во [[Персонална унија|унија]] со [[Римокатоличка црква]], но го зачувале православниот обред. Бил ракоположен бугарски римокатолички архиепископ, но Русиjа одговорила со жестоки мерки на проширувањето на католичкото влиjание - организирала киднапирањето на бугарскиот архиепископ.<ref>Пламен Митев, "Българското Възраждане", София, 1999, стр. 83. {{bg}}</ref>.

Во краjот на децениjата политиката на отоманските влади за неменување на статус квото и одложување на одлуката за промена била веќе кон своjот краj. Факторите за тоа биле и внатрешни, и надворешни. Од една страна нови биле условите во епархиите со словеноjазично мнозинство - во повеќето од тие региони по 1860 година грчкиот клир бил протеран од многу од храмовите и локалната црковната власт практично била во рацете на општините, а во училиштата се воведувал бугарски jазик. Позициите на водачите на движењето станувале поцврсти со текот на времето и враќане назад или компромис со програмата за независна национална црква не бил можен. Грчката патриаршиjа исто не покажувала дека се можни пофлексибилни односи. Паралелно со ова бугарското движење излегувало надвор од легалните форми на борба за национална еманципација и во 1860-те години биле поткренати револуционерни акции за политичко ослободување со воени сретствасредства, наjкарактеристични од кои биле двете [[Бугарски легии]] во [[1862]] и [[1867]] во Србиjа и комитските одреди, кои се префрлиле од [[Романија]] на териториjата на империjата во 1867 и [[1868]].<ref>"История на България", том 6 Българско Възраждане 1856-1878, София, 1991, стр. 164-165. {{bg}}</ref>

Во почетокот на 1867 година бил избран нов Патријархпатријарх, [[Григориј VI]], коj ги направил последните обиди за решавање на спорот меѓу Бугарите и Патријаршиjата внатре во постоjните црковни структури. Со подршка и содеjство на руските дипомати во Цариград во маj бил создаден план план за давање на полу автономен статут на бугарските општини. Се предвидувало да биде организирана одделна црковна област меѓу [[Дунав]] и [[Стара Планина]], коjа вклучувала помалку од половината од териториите со бугарски црковни општини, и со делумна административна и финансиска независност од Цариград. Старите грчки митрополити требвалотребало да ги зачуват нивните позиции. Бугарските деjци отфрлиле грчко-рускиот план и во ноември оствариле контакти со руската влада и црква со барање на поткрепа за сопствените цели и интереси. Во истото време отоманската влада одлучила да игра активна улога, бидеjки проблемот веќе бил во фаза на сепаратистички пропаганди и акции на населението од стратегиски значаjни делови од отоманските територии во Европа во непосредна близина до метрополата Цариград и сепоагресивнисе поагресивни надворешни мешања со цел нови откинувања на отомански територии. Средувањето на бугарскиот проблем под контролот на Истанбул и во споредба со отоманските интереси било оценувано како основна задача за отоманската политика. Во октомври 1868 владата пратила писмо до Патријаршиjата со планови за решавање на бугарското прашаепрашање по патот на создавање на независна бугарска црковна структура на сите територии, кои биле веќе одделени од грчката црква. Плановите биле прифатени од бугарските лидери, но биле отфрлени од високиот грчки клир, додека Русиjа одново побарала конфликтот да се реши без да се раскинува единството на православната црква, но со почитување на бугарските барања.

Во таа ситуациjа во почетокот на 1869 година отоманската влада назначила нова бугарско-грчка комисиjа под претседателството великиот [[везир]] со цел да се создаде прифатлив за сите страни проект. Истовремено отоманската влада издала заповед отоманските локални власти да не се мешаат во бугарско-грчките црковни односи, со коjа фактички се откажала да ги штити сѐ уште легалните грчки црковни структури и прифатила одделната бугарска хиерархија за дел од постоjните институции. Грчките Патријархпатријарх и Синод уште еден пат направиле неприфатливи за бугарската страна предлози за промени на отоманските планови во правец на понуштувањепоништување на реалната автономиjа на бугарската црква, со кое практично и завршила работата на заедничката комисиjа и отоманската влада одлучила да преземе еднострана одговорност за решавањето на конфликтот.<ref>"История на България", том 6 Българско Възраждане 1856-1878, София, 1991, стр. 166-172. {{bg}}</ref>

На [[28 февруари]] [[1870]] година султанот [[Абдулазиз I]] издал [[ферман]], со коj се создавала одделна и самостоjна бугарска црква со името Бугарска Егзархиjaегзархиja, коjа била призната за официјален претставник на бугарскиот народ во [[Отоманска Империја|Отоманската Империја]].<ref>Текст на [http://www.promacedonia.org/en/ban/nr3.html#110 ферманот], "Macedonia. Documents and materials", Bulgarian Academy of Sciences, Institute of History, Bulgarian Language Institute, Sofia, 1978, part II. The National Revival Period, document 110 The Firman for the establishment of a Bulgarian Exarchate, February 28th, 1870. {{en}}</ref> Ферманот имал 11 членови, во кои биле опишани териториите, структурата и односите со отоманската држава и грчката [[Цариградска Патријаршијапатријаршија]]. Членови 1-5 определувале да се состави Устав на Егзархиjата, во споредба со коj да биде собран Синод како врховно раководство под претседателството на еден истакнат митрополит, коj ќе го носи името Егзархегзарх. Внатрешното управување, изборот на митрополити и на Егзархегзарх требвало да се спроведува без никакво мешање од страна на грчкиот Патриархпатријарх. По нивниот внатрешен избор Егзархотегзархот и митрополитите се назначувале со посебна дозвола од султанот, нарекувана берат. Во членот 10 биле определени териториите под јурисдикција на Бугарската Егзархиjaегзархиja: епархиите на [[Русе]], [[Силистра]], [[Шумен]], [[Велико Трново]], [[Софија]], [[Враца]], [[Ловеч]], [[Видин]], [[Ниш]], [[Пирот]], [[Ќустендил]], [[Самоков]], [[Велес]], [[Варна]] (без самиот град и 20 села во околината), [[Сливен]] (без [[Поморие]] и [[Несебар]]), каза [[Созопол]] (без селата по брегот на [[Црно море]]), [[Пловдив]] (без градовите Пловдив и [[Асеновград]] и уште 9 села и 4 манастири). Со цел да бидат заштитени правата на верниците насекаде во епархиите на Егзархиjатаегзархиjата, каде дел од населението би сакал да остане под власта на Патриаршиjатапатријаршиjата, тоа било дозволено.<ref>"История на България", том 6 Българско Възраждане 1856-1878, София, 1987, стр. 172. {{bg}}</ref> Во членот 10 исто така се определувал методот на идно проширување на териториите на Егзархиjата:

{{cquote|''Освен тие изброени и именувани места, ако православните жители на другите места сите или наjмалку двете третини побарат во нивните духовни работи да се потчинуваат на Бугарската Егзархиjаегзархиjа, и кога тоа биде испрашано, ако добие потврдување и биде докажано, ќе им се дозволи.''}}

Веднаш по одлуката на султанот постојниот неофицијален бугарски Времен совет во Цариград со согласието на отоманската власт организирал на [[8 март]] собрание во состав од 40 луѓе, кои избрале званичен Времен совет и 15 луѓе, 10 граѓани и 5 митрополити, кои биле задолжени да го напишат Уставот на Егзархиjата. Истовремено се поткренало и организирањето на гласање за пратеници во Црковно-народен собор, вклучувајки ги и тие македонски и тракискитракијски општини, кои не биле дел од егзархиските епархии во споредба со членот 10 на ферманот. <ref>"История на България", том 6 Българско Възраждане 1856-1878, София, 1987, стр. 175. {{bg}}</ref>

Проектот за Устав бил завршен во септември [[1870]] и на [[23 февруари]] [[1871]] година бил собран Народниот собор во Цариград во состав Времениот совет и уште 35 претставници на епархиите. Право на официјално учество имале и претставниците на веќе гласалитегласаните епархии на Охрид и Битола, а исто така биле допуштени и другите пратеници од патриаршискитепатријаршиските епархии во Македониjа и Тракиjа независно од тоа што сѐ уште не биле дел од Егзархиjата. Уставот бил усвоен на [[14 мај]] и бил предаден на отоманската влада за одобрување, а соборот бил распуштен. Грчкиот Патриархпатријарх ги обjавил Уставот и самата Егзархиjа за противканонски и одкажалоткажал да ги признае, а отоманската влада поткренала димпломатска игра на одлагање на своjата одлука.<ref>"История на България", том 6 Българско Възраждане 1856-1878, София, 1987, стр. 175. {{bg}}</ref>

По редица дипломатски и политички судири и репресии врз водечките бугарски митрополити во февруари [[1872]] година во Цариград бил организиран масовен бугарски протест, по коj отоманската влада конечно го прифатила уставот и на [[16 февруари]] [[1872]] бил избран првиот бугарски [[Егзарх Антим I]]. Како одговор на тоа Грчката Патриаршијапатријаршија организирала своj собор во септември [[1872]] година, на кој бугарската црква била прогласена за неканонска и шизматичка<ref>"История на България", том 6 Българско Възраждане 1856-1878, София, 1987, стр. 176. {{bg}}</ref>, коjа шизма не била симната дури до [[1945]] година.

Продолжил и процесот на организирање на гласање за официјално припојување кон Егзархиjата во македонските епархии, коj завршил во Охрид и Битола во [[1874]] со резултат повеќе од две третини за ЕгзархиjтаЕгзархиjата. Во Охрид од општо 9,387 христијански фамилии само 139 луѓе гласале за останување во ПатриаршијатаПатријаршијата, а во Скопје од 8,698 христијански фамилии 8,131 се присоединиле кон Егзархиjата.<ref>"История на България", том 6 Българско Възраждане 1856-1878, София, 1987, стр. 176. {{bg}}</ref><ref>Евтим Спространов, "[http://www.promacedonia.org/bmark/es/es_4.htm По възражданьето в град Охрид]", глава IV, стр. 675, "Сборник за народни умотворения, наука и книжнина", книга XIII, София, 1896. {{bg}}</ref><ref>Пламен Митев, "Българското Възраждане", София, 1999, стр. 86. {{bg}}</ref><ref>Ив. Лазаров, Пл. Павлов, Ив. Тютюнджиев, М. Палангурски, "Кратка история на българския народ", София, 1993, стр. 141. {{bg}}</ref><ref group="белешка" name="vg_8"/><ref group="белешка" name="vg_4"/>

По краjот на Руско-турската војна Бугарската Егзархиjаегзархиjа се соочила со нови тешкотии. На митрополитите не им било дозволено да се вратат назад во нивните епархии, а исто така [[Северна Добруџа]] и реонот на Ниш, [[Пирот]] и [[Врање]], кои по 1878 преминале во [[Романија]] и [[Србија]], станале дел од [[Романска Православна Црква|романската]] и [[Српска Православна Црква|српската]] православни цркви. По потпишувањето на мирот Егзархотегзархот престоjувал во [[Пловдив]], оддека се вратил во Цариград дури во [[1880]] во обид да jа одбрани целоста на црквата, бидеjки отоманската власт побарала Егзархиjата да остане само во границите на новокреираното [[Кнежество Бугарија]], а сите други епархии да бидат дадени одново на грчката Цариградска Патријаршијапатријаршија. Во членот 62 на [[Берлински договор|Берлинскиот договор]] било запишано дека правото на слобода на сите религиозни организации во Отоманската империjаИмпериjа е заштитено, а членот 39 на бугарската [[Трновска конституција]] jа прогласил бугарската црковна област за единствена и нераскинлива. На таа правна основа и под меѓународен притисок на [[17 декември]] [[1883]] година султанот го потврдил деjството на ферманот од [[1870]] година и ги прифатил барањата на Егзархиjата за црковна единственост и враќане на сите митрополити во епархиите од пред Руско-турската војна. Процесот на враќане всашност продолжил повеќе од една децениjа. Бератите за митрополитите на [[Охрид]] и [[Скопје]] биле дадени во [[1890]], за митрополитите на [[Велес]] и [[Неврокоп]] во [[1894]], а за митрополитите на [[Битола]], [[Дебар]] и [[Струмица]] во [[1897]] година. Во епархиите, кои останале под власта на Цариградска Патријаршијапатријаршија, и поточно во нивните општини, кои jа отфрале Патријаршијата, било дозволено Егзархиjата да има свои претставници, нарекувани екзархиски намесници, кои ги организирале црковното и образовното дело. Буџетот на Егзархиjата бил општ и централно раководен, во него се влевале пари од сите епархии, а по средината на [[1880]]-те и од буџетот на бугарската држава. Во краjот на 19 век од општо 1889 цркви и манастири во Македониjа, од кои 135 манастири (без оние во [[Света Гора]]), 1232 цркви и 71 манастири биле на Бугарската Егзархиjаегзархиjа, а останатите биле на Цариградската Патријаршијапатријаршија или оспорувани.<ref>"История на България", том 7 България 1878-1903, София, 1991, стр. 424-437. {{bg}}</ref> Припадниците на Бугарската Егзархиjаегзархиjа во Македониjа во [[1900]] година биле 817,000<ref>Воин Божинов, "Българската просвета в Македония и Одринска Тракия 1878-1913", София, 1982, стр. 354. {{bg}}</ref> од општо 1,370,949 [[Христијани|христиjани]] (од кои [[Словенски јазици|словеноjазичните]] христиjани биле 1,032,533) во областа и при вкупно население од сите религии 2,258,224<ref>Васил Кънчов, "Македония. Етнография и Статистика", дял II Статистика, глава [http://www.promacedonia.org/vk/vk_2_b.htm Бѣлѣжки за общитѣ числа на населението], Българско Книжовно Дружество, София, 1900. {{bg}}</ref>, кое изнесува 59,6% од сите христиjани (79,1% од словеноjазичните христиjани) и 36,2% од вкупното население. Во [[1912]] година непосредно пред [[Балкански војни|Балканските војни]] во Македониjа и Одринско Егзархиjата имала 7 митрополити, 1,310 свештеници, 1,331 цркви, 234 параклиси и 73 манастири.<ref>Воин Божинов, "Българската просвета в Македония и Одринска Тракия 1878-1913", София, 1982, стр. 356. {{bg}}</ref>

Истовремено со возобновувањето на црковната структура била проширена и подобрена работата на училиштата. Во [[1880]] година во Цариград со учеството на дејци како [[Кузман Шапкарев]] и [[Методиј Кусев]] била составена долгорочна програма за развоj на образовната мрежа на Егзархиjата во Отоманската империjаИмпериjа. За главен центар во Македониjа бил определен [[Солун]], а во Тракиjа - [[Едрене]]. Во споредба со планот во [[1880]] година била откриена [[Солунска машка гимназија „Св. Кирил и Методиј“|Солунската бугарска машка гимназија "Св. Кирил и Методиј"]], а во [[1882]] и [[Солунска бугарска женска гимназиjа "Свето Благовештение"]], раководена од [[Царевна Миладинова]], ќерка на [[Димитар Миладинов]].<ref>Царевна Миладинова, "Епоха, земя и хора", глава [http://www.promacedonia.org/cm/cm_15.html През есента на 82-та година...], Издателство на Отечествения фронт, София, 1985. {{bg}}</ref> Класичната гимназиjа во Битола била проширена до полна гимназиjа со седум класови во [[1898]]. Машки педагошки училишта биле откриени во Скопjе и [[Сер]], а женски во Битола и Скопjе. Посебни училишта за свештеници биле создадени во Скопjе и Едрене, а гимназиjа по трговиjа во Солун. Во [[1899]] педагошката гимназиjа "Д-р Петар Берон" во Едрене исто била зголемена до полна гимназиjа со седум класови, а во почетокот на 20 век таму била откриена и женска гимназиjа. Во сите поголеми градови на териториите под јурисдикција на Бугарската Егзархиjaегзархиja биле отворени прогимназии, а исто така и многу основни училишта, наjголемиот дел од кои биле во селата. Општо во [[1882]]-[[1883]] во Македонија и Одринско постоеле 237 бугарски егзархиски училишта со 351 учители и 16,063 ученици, во [[1899]]-[[1900]] тие веќе биле 942 училишта со 1,447 учители и 47,581 ученици<ref>"История на България", том 7 България 1878-1903, София, 1991, стр. 436. {{bg}}</ref>, а во [[1912]] година броjот им се зголемил на 1,373 училишта (од кои 13 гимназии и средни училишта) со 2,266 учители и 78,854 ученици.<ref>Воин Божинов, "Българската просвета в Македония и Одринска Тракия 1878-1913", София, 1982, стр. 356. {{bg}}</ref> Училишната структура била раководена од посебен Училиштен оддел кон Егзархиjата, коj ги определувал образовната политика, снабдувањето со учебници и целосната координациjа. Кон овоj оддел во [[1888]] биле додадени четири инспектори за Солунски, Битолски, Спокпски и Одрински вилаети, кои тесно соработувале со директорите на училиштата. Од [[1889]] кон локалните бугарски општини во Македониjа и Одринско биле создадени и општествени црковни комисии со задача да го контролираат црковното и образовното дело.<ref>"История на България", том 7 България 1878-1903, София, 1991, стр. 435. {{bg}}</ref> Едни од наjпознатите учители и раководители биле [[Григор Прличев]]<ref>Григор Пърличев, "[http://www.kroraina.com/knigi/gp/avtob_37.html Автобиография]", Избрани произведения", Български писател, София, 1970, глава 37. {{bg}}</ref>, [[Кузман Шапкарев]]<ref>Кузман Шапкарев, "[http://www.promacedonia.org/bmark/ksh/ksh_2_7.htm За възраждането на българщината в Македония от 1854 до 1884 година]", глава "7. Първо учителствувание мое в Солун, приготвувание и откривание български в тоя град гимназии и пансиони, мъжки и девически - 1880—1881/1882", Български писател, София, 1984. {{bg}}</ref>, [[Васил Канчов]], [[Иван Гарванов]], [[Гоце Делчев]]<ref>Пейо Яворов, "[http://www.slovo.bg/showwork.php3?AuID=130&WorkID=3504&Level=2 Гоце Делчев]", биография, глава "Гоце в Щип, Банско", София, 1904. {{bg}}</ref> и [[Ѓорче Петров]]<ref>Любомиръ Милетичъ, "[http://www.promacedonia.org/bugarash/gp/gp_1.htm Спомени на Гьорчо Петровъ]", глава I, Издава „Македонскиятъ Наученъ Институтъ”, София, 1927. {{bg}} </ref>, а од учениците [[Тодор Александров]], [[Андреј Љапчев]] и [[Иван Михајлов]]. За надворешните аналитичари постоело меѓусебно влијание и поврзаност меѓу Егзархиjата и [[Внатрешна Македонско-Одринска Револуционерна Организација|револуционерното движење]].<ref>H. N. Brailsford, "[http://www.promacedonia.org/en/hb/hb_5_3.html Macedonia: Its Races and Their Future]", section V. The Bulgarian movement, chapter 3. Formation of the Insurgent Committee. Democratic Attitude. Careful Organisation, Methuen & Co., London, 1906. {{en}}</ref>

Во периодот по [[Прва балканска војна|Првата балканска војна]] и пред [[Втора балканска војна|Втората балканска војна]] во услови на меѓуетничка напнатост и националистички конфликти започнале репресии врз свештениците и учителите на Бугарската Егзархиjаегзархиjа во териториите под контролот на [[Грција]] и [[Србија]]. До краjот на Втората балканска воjна сите бугарски егзархиски училишта во тие територии биле затворени, а наjголемиот броj од учителите биле протерани или сами избегале во Бугариjа. Исто така биле протерани и бугарските митрополити и немал дел од свештениците, а црквите преминале под грчка и србска јурисдикција. Само во Вардарска Македониjа биле закриени 641 училишта и одземени 761 цркви.<ref>Ivo Banac, "[http://www.promacedonia.org/en/ib/i_banac.html The Macedoine]", "The National Question in Yugoslavia. Origins, History, Politics", Cornell University Press, 1984, pp. 307-328. {{en}}</ref> Истата била судбината и на црквите и училиштата во Jужна [[Добруџа]], окупирана од Романија. Во [[Одринска Тракија]] отоманските власти и армиjа протерале не само сите учители и свештеници, но и целото бугарско население во текот на сеопфатно [[етничко чистење]].<ref>Љубомир Милетиќ, [http://www.promacedonia.org/bmark/lm_tr/index.html "Разорението на тракийските българи презъ 1913 година"], Българска академия на науките, София, Държавна печатница, 1918 г. {{bg}}</ref>

[[Податотека:Natanail-Ohridski-Plovdivski.jpg|лево|thumb|150px|[[Натанаил Кучевишки]] ([[1820]]-[[1906]]), митрополит на Бугарската Егзархиjаегзархиjа во Охрид, Ловеч и Пловдив]]

Кога започнале дејствијата на бугарската егзархија на територијата на тогашна Македонија, македонскимакедонскиот народ силно се спротиставил и се појавил голем отпор, негодување и неприфаќање. Ваквите незадоволства кај народот довел до појава на унијатското движење во Македонија, кое најмногу било истакнато во источна Македонија. Овие незадоволства се појавиле веднаш по основањето на Егзархијата. За да ги смири ваквите тензии, Бугарскиотбугарскиот Егзархегзарх го испратил [[Петко Славејков]] во [[1874]] година за свој секретар во Македонија. Неговата задача била да се бори против појавата на [[католицизмот]] и најавите за обнова на [[Охридската Архиепископија]], кои биле генерирани и најавувани од страна на македонските владици и нивното папство. Во еден негов извештај Славејков напишал за [[Натанаил Кучевишки]] дека кај него и некои македонските партиоти се јавила мисла да дејствуваат сами за себе за и да го официјализираат своето месно наречје за своја лична, сопствена македонска хиерархија, за несреќа засилена како што тој разбрал од љубомора на еден од егзархиските владици (Кучевишки) кој допуштил да се протнат и растространат тие погубни идеи на едно национално самосознание.<ref>''ЦДИА, ф. 989, оп. 2, а.е. 290, л. 3—4. Оригинал. Ръкопис''</ref> А за македонските владици г. '''Нил''' и '''г. Харитон''', Славејков во извештајот пишал дека тие веќе ги отцепиле од бугарската црква серската, мелничката, струмичката, воденската, кукушката и солунската област и ги приврзале кон католицизмот. Ви извешјот се вели „''во Солун сите православни Македонци станале католици, освен '''г-н Буботинов''', бугарин од [[Софија]] “''.<ref>''ЦДИА, ф. 989, оп. 2, а.е. 290, л. 3—4. Оригинал''</ref> Во тоа време според информацијата на католичката сестра '''Аугустине Бевике''' од болницата '''Св. Павле''' во [[Солун]], која ја доставила до британската делегација на версајската мировна конференција [[1919]] г. истакнува дека до [[1913]] година во Солун имало околу 10.000 католици, "''словениСловени, кои се нарекуваат Македонци и она што тие го посакуваат е автономија под европска контрола''.<ref>''"Public Record Office (London) – Foreign Office Document 608/44. Peace Conference (British delegation), 1919"''</ref>

Додека К'чнов патувал и низ [[Пиринска Македонија]] и денешна источна [[Македонија]], тој прикриено разоткрива дека тамошните Македонци претежно биле антибугарски настроени, дури повеќето гркомани или протестанти. За пиринските Македонци од [[Мелник]], К'нчов заклучува дека бил гркомански град, каде дури и дома македонцитеМакедонците (кои тој ги нарекува бугариБугари) говореле грчки. Во Мелник покрај домородните жители, најбројни во [[1894]] година биле и бегалците од [[Негуш]] од [[Егејска Македонија]], од македонското племе [[пуливациПуливаци]]<ref>''"Васил Кънчов, Пътуване по долините на Струма, Места и Брегалница. Битолско, Преспа и Охридско 1894 г., Избрани произведения. Том I. Издателство 'Наука и изкуство', София 1970, стр.141''</ref>.

За христијаните бугариБугари во [[Петрич]]ката кааза и градот вели дека ''"имат 16 цркви, од кои во 14 се служи сега по славјански и в две по грчки, имено во малата градска и во црквата во селото [[Крналово|Крнилово]]"''<ref>''...имат 16 църкви, от които в 14 се служи сега по славянски и в две по гръцки, именно в малката градска и в църквата на селото Кърнилово. Населението е останало много назад в образователно отношение. Едва в 10 села имаше през тази година български училища с по 1 учител, а в село Кърнилово има гръцко училище с гръцки учител.''., стр. 132</ref>.

[[Податотека:Methodius of Stara Zagora.JPG|лево|thumb|150px|[[Методиј Кусев]] ([[1838]]-[[1922]]), протосингел на Егзархот во Цариград и митрополит на Бугарската Егзархиjаегзархиjа во [[Стара Загора]]]]

Кај македонските митрополити се појавува голема антиегзархиската дејност. Ова го потврдува сочуваната архива на скопскиот митрополит г. [[Теодосиј Гологанов]], роден во [[Трлис]], [[Неврокоп|Неврокопско]]. Иако тој е митрополит на бугарскатаБугарската Егзархијаегзархија во Македонија, тој е жестоко се противел на оваа црковна формација и силаната [[бугаризација]] што се спроведувала низ местата по цела Македонија. Митрополит Гологанов пишува дека

„''Бугарите ја вршат најмизерната работа, го негираат Македонскотомакедонското име и јазик и го заменуваат со ново (бугарско), со цел бугарските господари да се прошират на туѓи територии...тоа е ново ропство, потешко од турското..турците го убиваат телото, а не духот ...Егзархијата го убива сето тоа подоцна...ние Македонците не страдаме толку од Турците, како од Грците, Бугарите и Србите кои како сакаат како волци да ја разделат намачената македонска земја...Ние македонските духовници по потекло, треба да се обединиме и да го разбудиме народот, да се отфрли странската власт, да се отфрлат дури и Патријаршијата и Егзархијата и духовно да се обединат под закрилата на Охридската Архиепископија, единствената вистинска Мајка Црква“''<ref>''Юни 22, 1891 г. Теодосий Скопски, "Централен Държавен исторически архив" (София) 176, оп. 1. арх. ед. 595, л.5-42 / Разгледи, X/8 (1968), п.996-1000''</ref>

Гологанов смета дека единствен спас за македонцитеМакедонците од наглата бугаризација е унијатство со [[Ватикан]]. Тој на [[1 декември]] [[1891]] година поднесува барање за Унија со [[католицизам|Римокатоличката Црква]] испратена до [[Папа Лео XIII|Папата Лео XIII]]. Во своето барање тој образложува:

„''во името на целиот македонски православен народ...историското право на македонски православен народ да се ослободи од јуриздикцијата на странските цркви- бугарскатаБугарската Егзархијаегзархија и цариградскатаЦариградската Патријаршијапатријаршија...да се обнови Охридската Архиепископија...границите на Охридската Архиепископија треба да ги потврдат сегашните граници на Македонија''“ <ref>''Archivio della S. Congregazione de Propaganda Fide - Roma: Indice della Potenza - Marzo 1892-93, Somm.XV, f.132-141''</ref>

Антиегзархиското движење кое се појавило во деведесетите години на [[19 век]] во [[Македонија]], со појавата на [[Македонска револуционерна организација|Македонската револуционерна организација]], ова движење добило на интензитет и кулминација. Судирот помеѓу [[Македонска револуционерна организација|МРО]] и Егзархијата бил неизбежен <ref name="VG"> Ванчо Ѓорѓиев, Слобода или Смрт, Македонското националноослободително дело во Солунскиот вилает 1893 - 1903 година, Скопје, Институт за историја - Филозофски Факултет </ref> бидејќи организацијата се залагала за самостојно работење, подготовка на населението, кревање на едно внатрешно востание и создавање на македонска самостојана држава <ref name="PR"> Право, II/31 (39), 22. 09. 1902, 3</ref> <ref name="RV"> Официално издание, Револуционерен лист, 2 јуни 1905, 3</ref>. Од другата страна била Егзархијата која со својата црковно - просветна пропаганда ја култивирала земјата и создавала услови за присоединување на [[Македонија (регион)|Македонија]] кон [[Бугарија]] <ref>[http://macedonian. atspace. com/knigi/ppa_stam. htm "Стамболовштината во Македонија и нејзините претставници"] {{bg}} - Вардарски (Петар Поп Арсов)</ref>. Каков став [[Македонска револуционерна организација|МРО]] зазела кон Егзархијата и нејзините преставници се гледа од нејзиниот прв акт создаден од страна на [[Петар Поп Арсов]] по барање на [[Централен комитет на МРО|Централниот комитет]], а станува збор за брошурата [[Стамболовштината во Македонија и нејзините претставници]]. Бидејќи брошурата е создадена по барање на [[Централен комитет на МРО|Централниот комитет]] и од страна на еден од основачите на организацијата, од неа го дознаваме стојалиштето кое [[Македонска револуционерна организација|Македонската револуционерна организација]] го зазела кон Егзархијата и проегзархиската групација во [[Македонија (регион)|Македонија]]. Организацијата започнала борба за контрола на ''Црковно - училишните општини'' и преку оваа борба таа сакала да го привлече населението кон своја страна и истовремено застанала во заштита на македонскиот национален индивидуалитет кој се наоѓал во опасност од егзархиската пропаганда <ref>Вардарски (Петар Поп Арсов), „Стамболовштината во Македонија и нејзините претставници“, превод, редакција, коментар и предговор д-р Ванчо Ѓорѓиев, Табернакул, Скопје 2006</ref>. А каков бил ставот на Егзархијата кон [[Македонска револуционерна организација|МРО]] дознаваме од коресподенцијата на егзархот [[Јосиф I]] водена со бугарското министерство за надворешни работи и вероисповед во кое тој искажува стравување за бугарската идеја во [[Македонија (регион)|Македонија]]. Во писмото од 15. 10. 1897 година егзархот истакнува:

{{Цитатник|''Некои запалени глави сметаат дека Св. Егзархија е единствената пречка Македонија да остане и понатаму под Османската империјаИмперија и се нафрлија врз неа како волци. . . Во сегашниот момент се нафрлија врз општините со цел да ги направат инструмент за своите бунтовнички цели. . . Секакво нивно политизирање и служење на нечисти цели ќе ја оневозможи Св. Егзархија во нејзината висока мисија да го зачува бугаризмот за идните поколенија. Ние. . . сме свесни какви се последици. . . ќе има политизирањето со општините денес, а да не зборуваме за утре, при евентуално создавање на автономна Македонија. Св. Егзархија. . . при две оделни држави не ќе може да ја врши својата бугарска мисија. Или ќе стане исклучиво македонска, или исклучиво бугарска. Каде тоа би не одвело, посебно не треба да се потцртува. . . Подобро е да сметаме дека делови од единствената бугарската територијата се се уште под ропство, отколку за сметка на некаква слобода, бугарското населние во Македонија за секогаш ќе биде загубено за Бугарија'' <ref name="SDV"/>}}