Полска: Разлика помеѓу преработките

|map_caption = {{map_caption |location_color=темнозелена |region=[[Европа]] |region_color=темносива |subregion= [[Европска Унијаунија]] |subregion_color=lсветлозелена |legend=Location Poland EU Europe.png}}

|national_motto = ''Бог, Честчест, Татковинататковина''

|demonym = [[Полјаци|Полјак]], [[Полјаци|ПолкаПолјачка]]

|percent_water = 3.,07

|population_density_sq_mi = 319.,9 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->

|GDP_nominal_per_capita = $13,.799<ref name=imf2/> <!--Do not edit!-->

|HDI = 0.,834 <!--number only-->

|HDI_rank = 35та35-та

|currency = [[Полски злоти|СлотиЗлоти]]

|time_zone = [[Средноевропско цремевреме|CET]]

'''Република Полска''' (''Жечпосполита Полска'', [[пол.]] ''{{lang-pl|Rzeczpospolita Polska''}}) е- земја во централна [[Европа]] икоја се наоѓа помеѓу [[Германија]] на запад, [[Чешка]] и [[Словачка]] на југ, [[Украина]] и [[Белорусија]] на исток и [[Балтичко Море|Балтичкото Море]], [[Литванија]] и [[Русија]] на север. Полската држава е стара преку 10001.000 години стара. Во XVI век, унијата [[Полска-Литванија]] била најбогатата и најмоќната земја во Европа. На [[3 мај]] [[1791]], Полска-Литванија го ратифицира првиот [[устав]] во Европа. Набрзо потоа, Полска престанува да постои 123 години, заради тоа што е разделена меѓу нејзините соседи [[Царска Русија|Русија]], [[Австрија]] и [[Прусија]]. Полска повторно се изборува за независност во 1918 год. Во 1989, на првите делумно слободни избори во Полска по [[Втора светска војна|Втората светска војна]], победува Движењетодвижењето Солидарност, а поразени се полските [[комунизам|комунистички]] владетели. Во [[1999]] Полска се приклучува кон [[НАТО]], а во [[2004]] станува и членка на [[Европска Унијаунија|Европската Унијаунија]]. Претседател e [[Бронислав Коморовски]] ([[пол.]] ''Bronisław Komorowski''), а премиер e [[Ева Копач]] ([[пол.]] ''Ewa Kopacz'').

Главен град на Полска е [[Варшава]] ([[пол.]] Warszawa). По површина зафаќа 312,.679 км², а брои население од 38,.500,.000 жители.

[[Историчар]]ите дошле до согласност дека во доцниот период на [[антика]]та, многу различни етнички групи ја населнуваленаселувале територијата денес позната како „Полска“. Точноста на етничките групи не е сосема позната и е тема на дискусии меѓу историчарите. Една од најзначаjните праисториски археолошки локации во Полска е бискупската утврдена населба (денес реконструирана како музеј) која датира од времето на лусатската култура од раната [[Железножелезно доба]], пред околу [[700 п.н.е.]]

[[Податотека:Poland1020.png|thumb|left|150px|Полска во 1020. година]]

Полска почнала да се формира како стабилна единица и територијална целост во средината на [[10X век]] под водство на [[Пјастка династија|пјастката династија]]. ПрвиодПрвиот документиран полски лидер бил [[Мјешко I]], бил покрстен во [[966]] прифаќајчиприфаќајќи го католицизмотхристијанството како нова државна религија. Во [[12XII век Полска]] се распаднала на неколку помали државички. Во [[1320]] година, [[Владислав I]] станал крал на обединетата Полска. неговиот син [[Казимир III]], е запамтен како еден од најголемите полски кралеви.

За време на овој период, Полска била центар за миграција на [[евреиЕвреи]]те.

Најголемиот противник на полската држава во [[Западна Европа]] биле рицарите од [[Тевтонски ред|Тевтонскиот ред]], кои владееле со [[Летонија]], [[Естонија]] и [[Прусија]]. Во [[1410]] година се дошло до војна во која Полско-Литванската унија излегла како победник. Полските граганиграѓани се гордееле со парламентарниот систем кој бил воведен во држватадржавата и коекој се одликувалоодликувал со големи слободи и покрај тоа што постоела една привилегирана класа која имала власт да влијае врз изборизборот на владетелот.

Во околуОколу [[1600]] година [[Варшава]] станала престолнина на Полска. Во периодот од [[1605]] до [[1610]] година, полјацитеПолјаците на два патидвапати ја окупирале [[Москва]]. Воделе војни и со [[Шведска]] и Османлиската империјаИмперија, коешто довело до слабеење на државата. Во средината на [[17XVII век]] избувнало востанитетовостанието на [[Козаци|козацитеKозаците]], кои биле предводени од страна на [[Богдан Хмелницки]]. Веднаш по ова, започнале војните со [[Османлиска империјаИмперија|Османлиската империјаИмперија]], [[Русија]], [[Шведска]], [[Трансилванија]] и [[Прусија]]. Полска изгубила повеќе од една третина од своето население. Како споредба, многу помалку за разлика за време на [[Втора Светскасветска војна|Втората светска војна]]. Во следните години, поради слабеењето на државата, Полска била принудена да биде ставена под капакот на [[Русија]].

Овие причини довеле до полн пропаст на Полска. Така, во [[1772]] година била извршена првата поделба на Полска од страна на [[Прусија]], [[Русија]] и [[Австрија]], зазимајќизаземајќи ѝ 30% од целата територија. Во [[1793]] година Полска била по втор пат разделена од страна на [[Прусија]] и [[Русија]], зазимајќизаземајќи ѝ 200.000 km2km² со четири милиони жртви. Во [[1794]] година избувнало востание во [[Краков]], преку кое востание било изршенаизвршена третата поделба на Полска. Следната, [[1795]] година, Полска била избришена од картата на [[Европа]], губејчигубејќи ја својата независност сè до [[Прва Светскасветска војна|Првата светска војна]]. При тоа заграбување, полските територии биле поделени во три зони: руска, австриска и пруска. Голем број од полското население емигрирале во во [[Хамбург]], [[Дрезден]], [[Истанбул]] и [[Париз]]. Во војската на [[Наполеон]] биле вклучени голем број на полски емигранти. По победата на [[Наполеон Бонапарт]], во [[1807]] година било создадено [[Варшавско кнежество]] кое постоело до [[1815]] година.

Во [[Првата светска војна]] германската и австроунгарската војска го зазеле рускиот дел од [[Полска]] и во 1916 год. го основале Кралството Полска, кое силите на Антантата не го признале. На 3.11.1918 год. во Љублин била прогласена независна Република Полска, која добила меѓународно признание со мировниот договор во Версај (18.6.1919 год.). Во 1918 год. иѝ била приклучена и Велика Полска, а од [[Германија]] добила коридор до [[Балтичкото Море]]; [[Гдањск]] е прогласен за слободен град под заштита на [[Лигата на народите]] и во царинска унија со Полска: полската војска на 9.10.1920 год. го окупирала [[Вилнус]] и ји.југоисточниот дел од [[Летонија]], а за кусо време навлегла длабоко во [[Украина]] и го зазела [[Киев]]. По Полско-советската војна (април-октомври 1920 год.) со мировниот договрдоговор во [[Рига]] (18.3.1921 год.) добила големи делови од [[Белорусија]] и [[Украина]], а по референдумот во 1921 год. и Горна Шлезија (дотогаш германска), а по германската окупација на [[Чехословачка]] (1938 год.) и с.северниот дел од Моравија по должината на реката [[Олша]].

На 12.5.1926 год. генералот Јожев Пилсудски извршил државен удар и воспоставил диктатура. Во март 1939 год. [[Полска]] ги одбила германските барања за приклучување на [[Гдањск]] кон Германскиот Рајх и за воспоставување патен и железнички коридор преку своите територии. Со таен протокол на Германско-советскиот договор за ненапаѓање (28.3.1939 год.) [[Хитлер]] и [[Сталин]] се договориле за четврта поделба на Полска.

Со нападот на [[Германија]] врз [[Полска]] (1.9.1939 год.)почнала Втората светска војна. На 17.9.1939 год. од Иисток во земјата навлегла и [[Црвената армија]] и ја освоила [[Белорусија]] и з.западна [[Украина]]. При германскиот напад врз [[СССР]] (22.6.1941 год.) Хитлеровата волскавојска ја освоила цела Полска. З.Западните делови се вклучени во Германскиот рајхРајх, а на преостанатата териториијатериторија е воспоставен генерален гувернат кој веднаш почнал со истребување на Евреите и Полјаците во концентрациони логори. Наспроти насилството, во Полска дејствувале две ослободителни движења: Татковинска војска под водство на бегалската влада во Лондон и Народната војска под водство на Народната работничка партија. Кога во летото 1944 год. Црвената армија навлегла речиси до [[Варшава]], Татковинската војска на 1.8.1944 год. почнала востание под водство на генералот Тадеуш Коморовски. По два месеци жестоки борби Германците го задушиле востанието, а Црвената армија не дошла да помогне и во Варшава влегла дури на 17.1.1945 год. До крајот на јануари 1945 год. ја зазела целата територија на Полска, а врз основа на Договорот во Јалта (11.2.1945 год.) во јуни 1945 год. била основана коалициона влада на националното единство. Со [[Постдамската декларација]] (2.8.1945 год.) сојузниците ги определиле новите полски граници: на Иисток границата ја повлекле по должината на т.н. [[Курзонова линија]] (во Полско-советската војна 1920 год. ја предложил британскиот државник Џорџ Н. Курзон), така што Полска изгубила голем дел од своите територии, а во замена ги добила дотогашните германски области и.источно од [[Одра]] и [[Ниса]].

На изборите во јануари 1947 год. победиле левичарските партии, а во 1948 год. Полската работничка партија и Полската социјалистичка партија се обединиле во Полска обединета работничка партија (ПОРП). Во времето кога нејзин претседател вилбил [[Владислав Гомулка]] (1943-1948 год.) се обиделе да определат свој правец на соцјалистички развиток (без присилна колективизација на земјата, средени односи со Католичката црква), но Гомулка бил отстранет, а на чело на партијата бил поставен Болеслав Берут (1948-1956 год.), близок на Сталин, за да спроведе советизација на Полска. На 22.7.1952 год. е донесен нов устав со кој Полска била преименувана во [[Народна Република Полска]]. На 14.5.1955 год. осум социјалистички држави во [[Варшава]] потпишале договор за пријателство, соработка и заемна помош ([[Варшавски пакт]]). По работничкото востание во [[Познањ]] во 1956 год., кое властите го задушиле во крв, раководството на ПОРП повторно го презел рехабилитираниот В. Гомулка (до 1970 год.).

Поради сè поголемата стопанска криза и отпорот кон монополот на власта на ПОРП, во средината на 70-тите години почнале да се создаваат нелегални противнички групи, а со изборот на краковскиот надбискуп Карол Војтила за папа [[Иван Павле II]] (16.10.1978 год.) многу се засилила моралната сила на Католичката црква, иако и дотогаш била важен носител на полската национална свест. Во работничките безредија во 1980 год., меѓу другото, работниците барале создавање на независен синдикат. Тоа му успеало на 31.8.1980 год. на моќниот синдикат [[Солидарност]] (Solidarność: 8 милмилиони членови) под Водствоводство на [[Лех Валенса]]. Острите спорови меѓу ПОРП и [[Солидарност]] со државен удар биле прекинати од генералот Војчех ЈерузелскиЈарузелски (13.12.1981 год.), но тој не успеал да ја порази демократската опозиција, ниту да го сопре назадувањето на стопанството.

Политиката на "перестројка"„перестројка“ во времето на [[Михаил Горбачов]] (1985-1991 год.) ја зајакнала положбата на реформистите во ПОРП, така што во 1988 год. овозможила преговори меѓу владејачката ПОРП и опозицијата, заедно со забранетата Солидарност. На првите парламентарни избори за Сејмот на 4 и 18.6.1989 год. ПОРП добила 173 места, а Солидарност 161. Тадиуш Мазовјецки стана претседател на владата, а на претседателските избори (25.11. и 9.12.1990 год.) победи Лех Валенса. Со уставните измени од 31.12.1989 год. Полска е преименувана во Република Полска и на 18.11.1992 год. е донесен привремен устав, а на 25.5.1997 год. со референдум сегашниот устав.

[[Полска]] и [[Германија]] на 14.11.1990 год. поптишаапотпишаа Договордоговор за границите меѓу двете држави со кој е потврдена неменливоста на границите на [[Одра]] и [[Ниса]], а од 17.6.1991 год. и Договордоговор за добрососедски односи и соработка. На 26.10.1991 год. Полска и [[СССР]] потпишаа договор за повлекување на советската војска од Полска до крајот на 1993 год. Во ноември 1991 год. Полска стана членка на [[Советот на Европа]], на 1.2.1994 год. придружна членка на ЕУ, а на 8.4.1994 год. службено побара зачленување во ЕУ, во 1996 год. е примена во [[ОЕЦД]], а на 12.3.1999 год. заедно со [[Чешка]] и [[Унгарија]] била примена во [[НАТО]]. Во 1998 год. Полска почна преговори со ЕУ за зачленување во унијата и на 1.5.2004 год. стана полноправна членка на [[ЕУ]].

[[Податотека:Polen topo.jpg|мини|десно|[[Топографија|Топографска]] карта на Полска.]]

Полската територија се протега на неколкинеколку географски региони. На северозапад се наоѓа балтичкото крајбрежје. Ова крајбрежје е богати со неколку езера и дини. Централниот дел на Полска зазема дел од [[Северноевропската Низина]]. Тука се наоѓаат комплекси на езера меѓу кои: Померанско Езеро, Големо полскоПолско Езеро и Кашупско Езеро. На југот на земјата се наоѓа планинскиот дел од Полска, меѓу кои се наоѓаат [[Карпати]]те и [[Татри]]те.

[[Полска]] се наоѓа на си.североисточниот раб на Средна Европа меѓу ј.јужниот брег на [[Балтичкото Море]] на Ссевер и [[Карпатите]] на Јјуг. Речиси половина од територијата на државата ја зафаќа околу 500 км широката Германско-полска низина на Ссевер. Северниот дел припаѓа на областа на тални морени од последната, виселска глацијација (Поморје, Мазурија). Преовладуваат брановити платоа со тални морени, голем број езера и мочуришта во ниските области. Кон Јјуг се завршува со низа челни морени од виселската глацијација, кои во облик на долги, шумовити вериги се протегаат од Ззапад кон Иисток (највисок врв Биерица, 329 м). Пред нив се наоѓа широк предел од предледнички песочни плавини (т.н. сандери) со папрадници и борови шуми (на пр. Bori Tuhnolskie), а кон Јјуг следат широки, на дното влажни, прадолини од некогашните леднички реки што течеле по должината на работ на ледената покривка кон Ззапад, особено Варшавско-берлинската прадолина.

Ј од моренските области релјефот постепено се издига кон среднополските висови, кои според своето создавање се дел од некогашните Харцински Планини, покриени со хоризонтални наслојки од мезозојски карпи и прапор. Постарата подлога излегува на површината во вид на изразити структурни скалила, на дното на речните долини и на одделните ниски брегови, на пр. Светокришки Планини (612 м). Широката долина на [[Вислa]] ги дели на Шлеска на Ззапад и на Љублинска Висорамнина на Иисток.

Највисокиот дел на средногорскиот појас во Полска се Судетите, грамадни планини на границата со [[Чешка]] (највисок врв Сниешка, 1602 м), кои релативно стрмно се спуштаат кон Средношлескиот базенбасен составен од прапор.

Во с.северното подножје на Карпатите се наоѓа пространата Шлеска Котлина со богати наоѓалишта на камен јаглен. Во с.северниот дел е покриена со прапор, многу е индустријализирана и густо населена, а во и.источниот дел е исполнета со песочни наноси и е ретко населена. Од неа кон Јјуг постепено се издига предгорјето на [[Карпатите]]; прво средногорските Бескиди (највисок врв Бабја Гора, 1725 м), градени од мезозојски варовник и флиш, а на крајниот југ виоокитевисоките Татри (највисок врв Риси, 24992.499 м) од гранит и метаморфни карпи.

[[Податотека:Sejm RP.jpg|мини|десно|Сенатот на Полска.]]

[[Податотека:Warsaw7ob.jpg|thumb|right|130px|Финансиски центар во Варшава.]]

Полската економија се смета за една од најздравите пост-комунистичкипосткомунистички економии, со раст на [[БНП]] од 6.,1%. По падот на комунизмот, Полска имплементира политики на [[либерализација на економија]]та и денес е пример за тоа како успешно да се излезе од процесот на транзиција.

Меѓу 1949 и 1955 год. била извршена брза индустријализација според советскиот пример при што биле создадени големи центри на тешката индустрија во Горна Шлезија (на пр. железарницата "Ленин"„Ленин“ и покрај нив градот Нова Хута), [[Честохово]], Сталова Вола, Остовиец Свиетокржиски. Во рамките на централизираното стопанство се развивале металската индустрија, бродоградбата, електротехничката индустрија, а на индустријата за стоки за широка потрошувачка поголемо внимание ѝ било посветено дури во 70-тите год. Најголеми индустриски области се Горна Шлезија, меѓу Ополе и [[Краков]], [[Лоѓ]], [[Вроцлав]] и [[Варшава]], а во с.северниот дел меѓу [[Гданњск]], [[Торуњ]] и [[Бидгошќ]].

Црната металургија (5,44 мил.милиони ттони сурово железо и 9.,11 мил.милиони ттони челик) поголемиот дел е од наоѓалиштата на камен јаглен во Горна Шлезија (Нова Хута, Краков, [[Катовице]], Хорзов, Битом, Гливице), покрај некогашните рудници за железна руда (Честохово, Остовиец Свиетокржиски, Сталова Бола), во Вроцлав, Познањ, Варшава и [[ШќеќинШчеќин]]. И обоената металургија е концентрирана во Горна Шлезија, со топилниците за бакар, олово и цинк (Катовице, Легника, Олкуж, Хрзанов и др.).

Важно место заземала и машиноградбата, најмногу индустријата за фабрички и рударски машини како и енергеткиенергетски направи, која порано го снабдувала големиот пазар на СЕВ, но по неговото распаѓање западна во криза поради тешкотиите при пробивањето на з.западните пазари. Главни центри се Варшава, [[Познањ]], Краков, Вроцлав, ГданњскГдањск, [[КиелцеКјелце]]. Фабриките за локомотиви се наоѓаат во Познањ, Вроцлав и Островиец, а на вагони во Хорзов, Стараховица, Љублин, а на камиони во Стараховица, [[Љублин]] и тихомТихом, за автобуси - во Санок, за трактори во Варшава (фабриката "Урсус"„Урсус“). Во Гдањск, Гдиња и ШќеќинШчеќин се наоѓаат бродоградилиштата, но тие се соочија со тешкотии. Електротехничката индустрија се наоѓа во Варшава, Вроцлав и Елблаг (6,79 мил.милиони телевизори, 1,0 мил.милиони фрижидери и замрзнувачи и 881.000 машини за перење.).

Хемиската индустрија ги користи пред сѐ обилните домашни суровини; главни центри се Лоѓ, Познањ, Виров, ГдањнскГдањск, ШќеќинШчеќин и Буско-Здрој. Најразвиена е базната хемиска индустрија (кокс, сулфур, солна киселина, натриум хидроксид и др.). Фабриките за вештачки ѓубрива (2,4 милмилиони ттони) се наоѓаат во Тарнов, Познањ, Пулава и ШќеќинШчеќин. Фабриките за вештачки и синтетскисинтетички влакна се наоѓаат воово Јеленја Гора, Томашов, МазовиецкиМазовјецки, Ходаков, Лоѓ, ШќеќинШчеќин и ТорунТоруњ. Најголеми се рафинериите во Плоцк и ГдањнскГдањск. Фармацевтската индустрија се наѓанаоѓа во Варшава, Краков, Лоѓ и ГдањнскГдањск.

Големо значење има текстилната индустрија со традиционалниот центар во Лоѓ и околината, каде што е концентрирана преработката на памук. Преработката на волна е концентрирана во ј.јужниот дел на [[Полска]] (Бјелско-Бјала, Камиена, Вапиеница) и во [[Бјалисток]].

Најголем број странски туристи ги посетуваат [[Варшава]] и [[Краков]], а Честохова е трето по големина место за поклонение во Европа (околу 5 мил.милиони поклоненици годишно). Центрите за зимски спортови се на планините на југ, пред сѐ [[Закопане]] во [[Високите Татри]]. Сѐ повеќе се посетени летувалиштата на [[Балтичкото Море]] (Свиноујчќе, Мједзиздроје, Нјехорце, Колобрзег, Устка, [[Леба]], [[Сопот]]). Привлечни се и езерата во Поморје и во Мазурија, како и околу 30 бањи низ целата држава (на пр. Шавница во Бескидите, Криника, Јеленија Гора, Циехоцинек којкај ТорунТоруњ со солени извори, итн.). Во 2003 год. Полска ја посетиле 48,74 мил.милиони странски туристи, најмногу од [[Германија]] од каде доаѓаат голем број еднодневни туристи (за пазарување).

Со своите 38.116.000 жители, Полска е осма најголаманајголема држава во Европа и шеста најголаманајголема држава во ЕУ. Густината на населението е околу 122 жители на километар квадратен.

Во историјата, Полска била држава со повеќе националности и религии. Пред [[Втора светска војна|Втората Светскасветска Војнасојна]], Полска имала околу 3 милиони [[евреиЕвреи]], а после [[Холокаустхолокауст]]от има само 300.000 евреиЕвреи. Исто така со промената на границите, различноста на населението значително се намалила. Според пописот во [[2002]] година, 96.,74% од населението се изјаснило како [[полјациПолјаци]], додека 471.500 се изјасниле со други националности, а 774.900 не се изјасниле. Најголемо малцинско население во Полска се [[шлезиШлези]]те, па потоа следат [[гермациГерманци]]те, [[белорусиБелоруси]]те, [[украинциУкраинци]]те, [[литванциЛитванци]]те, [[русиРуси]]те, [[ромиРоми]]те, [[лемкосиЛемкоси]]те, [[словациСловаци]]те, [[чесиЧеси]]те и [[татариТатари]]те.

Поради [[Холокаустхолокауст]]от и [[Втората Светскасветска Војнавојна]], Полска стана скоро хомогена католичка држава. Повеќето од полјацитеПолјаците, околу 89% се [[католици]]. Полска е една од најрелигиозните држави во [[Европа]]. Покрај католиците, во Полска и има и [[полски православни христијани]] (околу 506.800), [[протестанти]] (околу 150.000), [[Јеховини сведоци]] (околу 126.827), и различни помали религиозни групи.

Полската култура била под влијание на Источнаисточна и Западназападна Европа. Денес, ова влијание се препознава преку архитектурата, фолклорот и уметноста. Полска е дом на многу значајни историски личности како: [[Папа Јован Павле II|Папата Јован Павле II]], [[Марија Кири]], [[Никола Коперник]] и [[Фредерик Шопен]].

Филмската индустрија има вклучено доста Полјаци, преку арктериактери и режисери. Еден од позначајните е [[Роман Полански]], но и: [[Андреј Вајда]], Збигниев Рибчински, итн.

* [http://www.poland.gov.pl Полски национален портал]