Обичен елен: Разлика помеѓу преработките
| [непроверена преработка] | [непроверена преработка] |
Избришана содржина Додадена содржина
с Робот: Исправка на двојни пренасочувања → Елени |
Нема опис на уредувањето |
||
Ред 1:
{{Taxobox
| name = Обичен елен
| status = LC
| status_system = iucn3.1
| status_ref = <ref name="IUCN">{{IUCN2008|assessors=Lovari, S., Herrero. J., Conroy, J., Maran, T., Giannatos, G., Stubbe, M., Aulagnier, S., Jdeidi, T., Masseti, M. Nader, I., de Smet, K. & Cuzin, F.|year=2008|id=41785|title=Cervus elaphus|downloaded=5 April 2009}}</ref>
| image=Red_deer_stag_2009_denmark.jpg
| image_caption=Мажјак
| image2=Zoo-Dortmund-IMG 5549-a.jpg
| image2_caption=Женка (кошута)
| regnum = [[Животни]]
| phylum = [[Хордови]]
| classis = [[Цицачи]]
| ordo = [[Парнокопитни]]
| subordo = [[Преживари]]
| familia = [[Елени]]
| subfamilia = [[Елени (потсемејство)|Елени]]
| genus = [[Елен (род)|Елен]]
| range_map=Red deer (Cervus elaphus) reconstructed and recent.png
| range_map_caption=Некогашна (светлозелено) и денешна (темнозелена) распространетост на обичниот елен
| species = '''Обичен елен'''
| binomial = ''Cervus elaphus''
| binomial_authority = [[Карл Лине|Linnaeus]], [[Систем на природата|1758]]
| subdivision_ranks = [[Подвид]]ови
| subdivision =
*''C. e. elaphus''
*''C. e. alashanicus''
*''C. e. atlanticus''
*''C. e. barbarus''
*''C. e. brauneri''
*''C. e. canadensis''
*''C. e. corsicanus''
*''C. e. hanglu''
*''C. e. hispanicus''
*''C. e. kansuensis''
*''C. e. macneilli''
*''C. e. maral''
*''C. e. nannodes''
*''C. e. pannoniensis''
*''C. e. songaricus''
*''C. e. wallichii''
*''C. e. xanthopygus''
*''C. e. yarkandensis''
}}
'''Обичен елен''', нарчен и '''благороден елен''', '''ридски елен''' или '''црвен елен''' ({{науч|Cervus elaphus}}) — еден од најголеимте видови од родот на [[елени]]те (''Cervidae''). Живее ширум Европа, [[Кавказ]], [[Мала Азија]], [[Иран]], делови од [[западна Азија|западна]] и [[средна Азија|средна Азија]]. Присутен е и во пределите на венецот [[Атлас (планини)|Атлас]], помеѓу [[Мароко]] и [[Тунис]] во северозападна Африка, како единствениот вид елен на тој континент. Доведен е и во други краишта, како [[Австралија]], [[Нов Зеланд]], [[Перу]], [[Уругвај]], [[Чиле]] и [[Аргентина]].<ref>[http://www.scirecordbook.org/red-deer-south-america/ Red Deer – South America | Online Record Book Preview]. scirecordbook.org</ref><ref>[http://maxfear.photoshelter.com/image/I0000ga5piYkjlco Red deer – Cervus elaphus]. photoshelter.com</ref> Во многу делови од светот, животното се одгледува заради месото (често неисправно наречено „[[срнешко месо]]“).
Во [[Македонија]], обичниот елен некогаш бил автохтон на ридските и планинските предели (оттаму и се нарекува „ридски елен“), но постепено исчезнал на највеќето места. Денес е повратен на повеќе места, особено [[национални паркови во Македонија|националните паркови]] и ловните резервати. Покрај ова, примероци од животното можат да се видат во [[Зоолошка градина Скопје|скопската]] и [[Зоолошка градина Битола|битолската зоолошка градина]].
Животното спаѓа во подредот [[преживар]]и и има четириделен желудник. [[Генетика|Генетските]] наоди укажуваат на тоа дека обичниот елен всушност претставува видова група (комплекс) наместо единствен вид, иако останува да се види колку вида спаѓаат во истата.<ref>{{cite doi|10.1080/03014223.1989.10422568}}</ref><ref>{{cite doi|10.1093/jhered/ess085}}</ref> Сродниот [[вапити|американски лос]] (вапити) од северна Америка и источна Азија традиционално се смета за [[подвид]] на обичниот елен, но поновите истражувања го одвојуваат како посебен вид. Веројатно предеокот на сите црвени елени (вклучувајќи го американскиот лос) потекнува од средна Азија и наликувал на [[дамчест елен|дамчестиот елен]] (сика).<ref name="Geist">{{наведена книга| last = Geist| first = Valerius| title = Deer of the World: Their Evolution, Behavior, and Ecology| publisher = Stackpole Books| year = 1998| location = Mechanicsburg, Pa| pages = | isbn =0-8117-0496-3}}</ref>
Иако некогаш обичниот елен бил редок во [[Европа]], никогаш не бил близу изумирање. Денес таму е многу поброен поради напорите за негов повраток и заштита на животната средина, додека пак во други краишта како [[Северна Африка]] неговата бројност продолжува да опаѓа.
== Изглед ==
Подвидовите на обичниот елен се со различна големина. На пример, поголемите единки на каспискиот елен (марал) и американскиот лос (вапити) тежат преку 300 кг, долги се преку 2,5 м и високи 130-160 см. Од друга страна, помалиот бухарски (бактриски) елен тежи помалку од 100 кг, со тело долго помалку од 175-190 см. Меѓу одликите е и обликот на роговите. На пример, европскиот елен има повеќе разграноци, додека пак каспискиот нема круна, па затоа самиот рог е мошне масивен и има по 6-7 разграноци.
<center>
<gallery caption= widths="190px" heights="190px">
File:Red Deer Stag.jpg|
File:Red deer stag.jpg|
File:Cervus elaphus (female).jpg|
</gallery>
</center>
== Распространетост ==
Обичниот елен се среќава во југозападна Азија (Мала Азија и Кавказ), Северна Африка и Европа. Претставува најголемото диво животно што сè ште живее во [[Холандија]], [[Велика Британија]] и [[Ирска]].<ref name="UK"/> [[Берберски елен|Берберскиот елен]] (кој личи на западноевропскиот) е единствениот елен во Африка и е најгусто застапен во северозападниот дел на континентот, кај венецот [[Атлас (планини)|Атлас]],<ref name="World">{{нмс|last = Walker| first = Mark|title =The Red Deer ''Cervus elaphus''| publisher = World Deer Website | url = http://web.archive.org/web/20080212022055/http://www.worlddeer.org/reddeer.html}}</ref> односно во [[Мароко]], [[Тунис]] и [[Алжир]].<ref name="africa">{{cite web|title =Cervus elaphus ssp.barbarus | publisher = International Union for Conservation of Nature and Natural Resources| url = http://www.iucnredlist.org/search/details.php/4259/all| accessdate = 2006-10-03 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20070630120404/http://www.iucnredlist.org/search/details.php/4259/all |archivedate = June 30, 2007}}</ref>
Видот е доведен и во други краишта од светот, особено во [[Нов Зеланд]] и, во помала мера во [[Австралија]]. Луѓето го имаат доведено и во поеќе [[Јужна Америка|јужноамерикански]] земји.
== Во Македонија ==
Во [[Македонија]], обичниот елен некогаш бил распространет по ридско-планинските краишта, но подоцна исчезнал. Денес е рекламиран на повеќе места како резерватот „[[Јасен (резерват)|Јасен]]“, националните паркови „[[Национален парк Маврово|Маврово]]“ и „[[Национален парк Пелистер|Пелистер]]“, како и во ловиштата „[[Кадина Река]]“ и „[[Пониква]]“. Според податоци од 2006 г., обичниот елен се одгледува на површина од 30.000 [[хектар]]и, а бројната состојба е околу 300 грла.<ref>{{МакЕнц|460|Дивеч: Распространетост и бројна состојба на главните ловно-стопански видови (2006)|I}}</ref>
== Подвидoви ==
Според поновите сознанија, разликуваме околу 18 [[подвид]]а на овој елен, иако точниот број сè уште не е доистражен поради сличностите, според кои извесни подвидови може да се истоветни еден на друг. На следнава табела се прикажани најзастапените девет подвида:
{| class="wikitable sortable" align="left" style="margin: 10px;"
|-
! Назив !! Научно !! Статус !! Изворно живеалиште
|-
| '''западноевропски елен'''<br>[[Податотека:Cervus elaphus LC0367.jpg|150п]] ||''C. e. elaphus''|| || [[Западна Европа]]
|-
| '''[[ридски елен|ридски]]''' /<br>'''средноевропски елен''' <br>[[Податотека:Silz cerf20.jpg|150п]]||''C. e. hippelaphus''|| || [[Средна Европа]], [[Балкан]]<br>(вкл. [[Македонија]])
|-
| '''[[марал]]'''/<br>'''касписки елен''' <br>[[Податотека:Maral.JPG|150п]] ||''C. e. maral''|| ||[[Мала Азија]], [[Крим]], [[Кавказ]],<br>северозападен [[Иран]]
|-
| '''шкотски елен''' <br>[[Податотека:The Deer Park, Glengoulandie - geograph.org.uk - 136680.jpg|150п]]||''C. e. scoticus''|| ||[[Шкотска]], [[Англија]]
|-
| '''пиринејски елен'''<br>[[Податотека:El Pardo ciervo.jpg|150п]] ||''C. e. hispanicus''<ref>{{cite pmid|19860987}}</ref>|| ||[[Пиринејски Полуостров]]
|-
| '''корзикански елен'''<br>[[Податотека:CervoMontevecchio.jpg|150п]] ||''C. e. corsicanus''|| [[речиси загрозен вид|речиси загрозен]] (NT)<ref>{{наведено списание
| title = Extirpation and reintroduction of the Corsican red deer ''Cervus elaphus corsicanus'' in Corsica
| first = Nicolas | last = Kidjo
|author2=Feracci, Gérard |author3=Bideau, Eric |author4=Gonzalez, Georges |author5=Mattéi, César |author6=Marchand, Bernard |author7= Aulagnier, Stéphane
| journal = Oryx | year = 2007 | issue = 41 | pages = 488–494
| publisher = Cambridge University Press
| doi = 10.1017/S0030605307012069
| volume = 41
}}</ref> ||[[Корзика]], [[Сардинија]];<ref>{{наведено списание
| last = Hmwe | first = S.S. |author2=Zachos, F.E. |author3=Eckert, I. |author4=Lorenzini, R. |author5=Fico, R. |author6= Hartl, G.B
| journal = Biological Journal of the Linnean Society 2006 | issue = 88 | pages = 691–701
| title = Conservation genetics of the endangered red deer from Sardinia and Mesola with further remarks on the phylogeography of ''Cervus elaphus corsicanus''
| doi = 10.1111/j.1095-8312.2006.00653.x
| year = 2006
| volume = 88
}}</ref>
|-
| '''[[бухарски елен|бухарски]]''' /<br>'''бактриски елен'''<br>[[Податотека:Bukhara Deer stag at Speyside Wildlife Park - geograph.org.uk - 1002574.jpg|150п]] ||''C. e. bactrianus''|| [[ранлив вид|ранлив]] (D1) || [[Авганистан]], [[Казахстан]], [[Туркменистан]],<br>[[Узбекистан]], [[Таџикистан]]
|-
| '''јаркандски елен''' ||''C. e. yarkandensis''|| [[загрозен вид|загрозен]] (A1a) || [[Синѓанг]] (Кина)
|-
| '''[[берберски елен]]'''<br>[[Податотека:Cervus elaphus barbarus, Tierpark Berlin, 523-629.jpg|150п]] ||''C. e. barbarus''|| речиси загрозен || [[Алжир]], [[Тунис]], [[Мароко]]
|}
{{clear}}
==Поведение==
[[File:Rothirsch Kahlwildrudel 070618.jpg|thumb|Група кошути и млади]]
Возрасниот мажјак ја проведува речиси целата година во исклучиво машка група. Кога ќе дојде сезоната на парење, полово зрелите мажјаци почнуваат да се натпреваруваат за вниманието на женките и потоа се обидуваат да ги одбранат женките што ќе ги привлечат. Соперниците одат напоредно на предизвиканите и си ги одмеруваат роговите, телото и борбената способност. Ако ниеден од двајцата не се повлече, следува борба со роговите, која понекогаш завршува со значајни повреди.<ref name="World">{{нмс|last = Walker| first = Mark|title =The Red Deer ''Cervus elaphus''| publisher = World Deer Website | url = http://web.archive.org/web/20080212022055/http://www.worlddeer.org/reddeer.html}}</ref>
Доминантните мажјаци следат групи женки за време на сезоната, од август до почетокот на зимата. Еден мажјак може да има дури до 20 женки кои ги штити од други, помалку привлечни мажјаци.<ref name="sd">{{нмс| title = Elk (''Cervus elaphus'')| publisher = South Dakota Department of Game, Fish and Parks | url = http://www.northern.edu/natsource/MAMMALS/Elk1.htm | accessdate = 2006-10-03 |archiveurl = http://web.archive.org/web/20060905234151/http://www.northern.edu/natsource/MAMMALS/Elk1.htm |archivedate = September 5, 2006}}</ref> Овие групи (наречени хареми) ги водат само возрасните мажјаци, и мажјакот е најуспешен во парењето на возраст од 8 години. Оние на возраст од 2-4 години ретко имаат свои хареми, и ја проведуваат сезоната за парење во надворешните делови на поголемите хареми, а истото важи и за мажјаците стари преку 11 години. Помладите и постарите мажјаци што успеваат да направата харем го водат подоцна во сезоната отколку што тоа го прават мажјаците кои се на „подобни“ години. Кога го води харемот, мажјакот ретко јаде и губи до 20% од телесната тежина.<ref name="World"/>
Мажјаците на обичниот елен во сезоната на парење се огласуваат со карактеристичен рев, за разлика од мажјаците на американскиот лос, кои се огласуваат со трубечки глас, погоден на отворените предели во кои живеат. Огласувањето на мажјакот служи да ги држи женките заедно. Од своја страна пак, женките првично се привлекуваат кон мажјаците со најчест и најгласен ред. Истото огласување се слуша и во натпреварот за женки помеѓу мажјаците заедно со поставување на телото и борбите со рогови.<ref name="Thomas"/> Викот е најчест на изгрејсонце и на залез, кога е впрочем и најактивен самиот елен.
===Парење, бременост и животен век===
[[File:Mating Red Deer.jpg|thumb|Red deer mating]]
Мажјакот по правило прави дузина обиди за парење пред да наиде на успех. ТОј се пари со една женка повеќекратно, пред да прејде на друга во неговиот харем. За време на втората есен од животот, женките раѓаат по едно (или многу ретко по две) младенчиња годишно. [[Бременост]]а трае 240 до 262 дена, а новороденчето тежи околу 15 кг. По две недели, младото се оспособува да му се придружи на стадото, а по два месеца сосема се одвикнува од цицање.<ref name="adw">{{нмс|title = Cervus elaphus | work = Animal Diversity Web| publisher = University of Michigan, Museum of Zoology | url = http://animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/Cervus_elaphus.html| accessdate = 2006-10-04}}</ref> Како и кај многу други видови елени, младенчињата по телото имаат дамки кои ги губат на крајот од летото. Сепак, некои возрасни единки задржуваат по неколку дамки на летното крзно.<ref name="Geist"/> Младото останува со мајката речиси цела година и ја напушта кога ќе дојде време да се роди следното поколение.<ref name="Thomas"/> Периодот на бременост е ист кај сите подвидови.
Обичниот елен живее преку 20 години во заробеништво, а 10 до 13 години во дивина, зависно од степенот на опасност од грабливци. Некои подвидови со помалку непријатели во дивината живеат просечно по 15 години.
== Непријатели ==
Најголем природен непријател на обичниот елен се [[волк]]от. По правило, сам возрасен елен не може да се справи со еден поголем [[грабливец]], и за таа цел му помага стадото, кога е наоколу. Елените се штитат со копитата, а мажјаците и со роговите. Меѓу другите непријатели се вбројуваат [[тигар]]от, [[амурски леопард|леопардот]], [[евроазиски рис|рисот]], [[лакомец]]от и [[мечка]]та. Најчест плен се младите еленчиња и изнемоштените или болни единки.
Покрај ова, меѓу непријателите на еленот може да се смета и [[човек]]от. Ловот на обичниот елен во дивина е на многу места забранета, и се дозволува само во ловишта, под контролирани услови. Благодарение на усилбите на ентузијастите, бројноста постепено му се зголемува.
== Наводи ==
{{наводи|2}}
== Надворешни врски ==
{{ризница|Cervus elaphus}}
{{викивидови-ред|Cervus elaphus|Обичен елен}}
* {{EOL|328649|Обичен елен (''Cervus elaphus'')}}
* [http://www.slovopedia.com/2/193/211276.html Определение Благородного оленя] на сайте [http://www.slovopedia.com/ Словопедия]
[[Категорија:Елени]]
[[Категорија:Цицачи на Македонија]]
[[Категорија:Цицачи на Азија]]
[[Категорија:Цицачи на Европа]]
[[Категорија:Цицачи на Океанија]]
[[Категорија:Цицачи на Северна Америка]]
[[Категорија:Цицачи на Јужна Америка]]
| |||