Слобода: Разлика помеѓу преработките
| [непроверена преработка] | [проверена преработка] |
Избришана содржина Додадена содржина
додаден голем дел од текстот, следуваат уште промени |
Нема опис на уредувањето |
||
Ред 1:
'''Слобода'''
:“Слободата отсекогаш во суштина се состоела од правото да го избереш она што сакаш да го избереш бидејќи така си одлучил да избереш, неприсилен, немалтретиран, непроголтан од масивен [[Бирократија|бирократски]] [[систем]]; како и од правото да пружиш отпор, да бидеш непопуларен, да застанеш зад своите уверувања само затоа што се твои уверувања. Така изгледа вистинската слобода, и без неа не може да има ниту слобода од било каков вид, ниту пак [[илузија]] на слобода.” ([[Исаија Берлин]], [[Слобода и нејзиното предавство]])
Што се подразбира под политичка слобода? Во [[Антика|античкиот свет]], особено кај [[Грци|Грците]], да бидеш слободен значело да учествуваш во управувањето со својот [[град]]. Законите важеле само во оној степен во кој поединецот учествувал во нивното кроење и укинување. Да се биде слободен не значело да се почитуваат [[Закон|закони]] создадени од други, а кои важеле за оној кој не ги [[Гласање|гласал]]. Овој вид на [[демократија]] подразбирал дека власта и законите биле слободни да навлезат во сите животни сфери. Никој ниту бил слободен од, ниту пак барал слобода од таквиот надзор. Демократите без исклучок тврделе дека секој човек подеднакво подлежи на [[критика]], истрага, и по потреба оптужба пред законите во интерес на изградбата и одржувањето на простор отворен за учество на [[Граѓанин|граѓаните]].
Во современиот свет се родила нова [[идеја]], најјасно формулирана од [[Бенжамин Констан]], која тврди дека е непожелно [[Власт|власта]] да се меша во сферата на приватниот живот на граѓаните освен под исклучителни околности. Централното прашање кое го поставува античкиот свет е „Кој ќе ме владее?” Според некои тоа е [[Монарх|монархот]], најбогатиот, најхрабриот, мнозинството, [[Суд|судовите]], едногласната согласност на сите. Во современиот свет, подеднакво важно прашање е „Кои се границите на владеењето?“ Античкиот свет претпоставувал дека животот е единствен и дека законите и власта во целост го опфаќаат - не постоеле причини да се заштитува било кој негов аспект од таквиот вид на надзор. Во современиот свет, дали од историски причини, заради борбата на [[Црква|Црквите]] против интервенција од страна на [[Секуларност|секуларната држава]], на државата против Црквата, или како резултат на подемот на приватното [[претприемништво]], индустријата, трговијата и нивната желба за заштита од државно мешање, градиме врз претпоставката дека постои јасна разграниченост помеѓу јавниот и приватниот живот; и дека, колку и да е мала приватната сфера, во неа можам да се однесувам како што ќе посакам - да живеам како што сакам, да верувам во што сакам, да го кажам она што сакам - доколку тоа не ги нарушува сличните права на останатите ниту [[Општествен поредок|поредокот]] кој го овозможува овој начин на устројување на општеството. Вака изгледа класичниот [[Либерализам|либерален]] светоглед, целосно или делумно изразен во разните [[Декларација|декларации]] за правата на човекот во [[Америка]] и [[Франција]], и во пишувањата на [[Лок]], [[Волтер]], [[Том Пејн]], Констан и [[Џон Стјуарт Мил]]. Кога говориме за граѓански слободи или цивилизациски вредности, ова е дел од она што под тие термини се подразбира.
Претпоставката дека на граѓаните им е потребна заштита едни од други и едновремено заштита од власта е нешто што никогаш не е целосно прифатено во било кој дел од светот, и она што се нарекува античко-грчко или класично гледиште постојано се враќа во форма на аргументи како:
:“Велите дека поединецот има право да избере живот каков што посакува. Но дали ова се однесува на сите? Доколку поединецот е необразован, незрел, ментално хендикепиран, без здравствена заштита и основни услови за живот, тој нема да знае што да избере. Таквата личност никогаш нема да знае што навистина сака. Ако постојат луѓе кои ја разбираат човековата природа и нејзините потреби, и ако се кадарни да го направат за другите, можеби и со помош на извесен степен на контрола, она што тие самите би го одбрале за себе кога би биле помудри, поинформирани, позрели, поразвиени, дали тие ја ограничуваат нивната слобода? Тие им се мешаат на луѓето во нивните работи такви какви што се, но само со цел да им олеснат во правењето на она што тие би го правеле кога би имале доволно знаење, кога би биле подобри луѓе, а не луѓе подложни на потпаѓање под влијанието на ирационални мотиви, детинесто однесување или животинската страна на нивната природа. Дали е ова воопшто ускратување на слободата? Доколку родителите или учителите имаат авторитет да ги присилат палавите деца да одат на училиште или напорно да работат во име на она што тие деца навистина сакаат, иако можеби сéуште тоа не го знаат, бидејќи тоа е она што сите луѓе го посакуваат затоа што се човечки суштества, дали тогаш тие ја ускратуваат слободата на децата? Сигурно не. Учителите и родителите ги вадат на површина нивните вистински крактери и се грижат за нивните потреби, спротивставени на минливите и површни желби кои зрелоста ќе ги симне како обична лушпа.”
Ако на местото на родители во погорниот текст ставите Црква или Партија или Држава, ја добивате теоријата врз која се темели современото практикување на власта во голем број на земји. Кажано ни е дека послушноста кон овие институции е послушност спрема самите себеси, а никако ропство, бидејќи овие институции нé отелотворуваат нас во најдобро и најмудро светло, а самоограничувањето не е ограничување и самоконтролата не е ропство.
Борбата помеѓу овие две гледишта, во сите нивни форми, е едно од кардиналните политички прашања кои го карактеризираат современото доба. Едната страна вели дека одземањето на шишето од дипсоманот не претставува ограничување на неговите слободи; доколку тој биде спречен во неговата намера да се опива, дури и ако тоа се направи под присила, тој ќе биде поздрав и затоа поспособен да ја врши својата улога на маж и граѓанин, ќе се здобие со самоконтрола и ќе стане послободен од што би бил кога би се фатил за шишето и би си го уништил здравјето и разумот.
Тоа што тој не е свесен за ова е само симптом на неговата болест, односно непознавање на своите вистински потреби.
Другата страна не негира дека антисоцијалното однесување мора да биде ограничено, или пак дека може да се изгради аргумент во полза на спречување на луѓето да си наштетат себеси или на своите деца и другите околу нив, но одбива ова ограничување, иако можеби ќе го оправда, да го нарече слобода. Според ова гледиште, слободите можеби мора да бидат скратени за да се отвори простор за други придобивки - безбедност или мир или здравје; или пак слободите денес треба да бидат ускратени за да се обезбедат пошироки слободи во иднината; но чинот на органичување на слободата според нив не може да се изедначи со пружање на слобода, а присилата, колку и да е оправдана е присила, а не слобода. Слободата, велат тие, е само една вредност меѓу повеќе, и доколку таа го попречува остварувањето на други, подеднакво важни цели, мора да остави простор и за нив.
На ова другата страна одговара дека таквото тврдење подразбира поделба на животот во приватна и јавна сфера - претпоставува дека луѓето во своите приватни животи се слободни да прават нешта кои другите луѓе може да не ги одобруваат, и дека затоа им е потребна заштита од тие луѓе - но дека вака сфатената човекова природа почива врз една основна заблуда. Човековото битие е единствено, тоа не може да се подвојува, и во идеалното општество, во кое сите ќе бидат подеднакво разумни, никој не би посакал да направи нешто кое останатите не го одобруваат или би сакале да го спречат. Според нив вистинската цел на [[Реформа|реформаторите]] и [[Револуција|револуционерите]] е да ги рушат ѕидовите помеѓу луѓето, да изнесат сé на виделина, да ги натераат луѓето да живеат без паравани, така што желбата на едниот ја делат сите останати. Желбата да се биде оставен на мир, да се ужива правото на слободно делување без тоа да подлежи на одобрението на некаков [[Суд|трибунал]] - семејството, претпоставените, [[Политичка партија|партијата]], власта, или впрочем целото општество - ваквата желба според нив е симптом на неприлагоденост. Да се бара слобода од општеството е да се бара слобода од себеси. Ова мора да биде излечено преку промена на имотните односи како што бараат [[Социјализам|социјалистите]], или преку елиминирање на критичкиот разум како што бараат некои религиозни [[Секта|секти]] и, впрочем, и [[Фашизам|фашистичките]] и [[Комунизам|комунистичките]] [[Режим|режими]]. Според нивниот светоглед, кој би можеле да го наречеме органски, секое двоење е лошо, а прашањето на неповредливи човекови права е налик на брана, на ѕид кој човечките суштества го подигаат за да се одвојат едни од други, можеби нужен во едно лошо општество, но за кој не постои место во праведно устроен свет во кој сите човечки потоци се влеваат во една обединета река на човештвото.
Според либералното гледиште пак, човековите права и идејата за приватна сфера во која човекот е ослободен од јавен надзор, се неизоставен чекор при обезбедувањето на минимумот на независност која му е потребна на секому за да се развива во насоката која ќе ја одбере; бидејќи различноста е суштинска особина на човечкиот род, а не минлива состојба на нештата. Приврзаниците на ова гледиште веруваат дека укинувањето на тие права во име на изградбата на универзално, самовладеачко човечко општество во кое сите маршираат кон истите разумни цели - го уништува просторот за индивидуален избор, кој колку и да е мал, му дава вредност и тежина на човечкиот живот.
Во груба, и според некои, изобличена форма, [[Тоталитаризам|тоталитарните]] и [[Авторитаризам|авторитарните]] режими го застапуваат едното од овие гледишта, додека либералните демократии го застапуваат другото. Секако, постојат различни варијанти и комбинации на овие две гледишта, а можни се и компромиси помеѓу двете. Ова се двете кардинални идеи во врска со слободата кои се спротивставуваат една на друга уште од периодот на [[Ренесанса|Ренесансата]].<ref>Berlin, I., 2002, Liberty, ed. H. Hardy, Oxford: Oxford University Press, 2002</ref>
== Философија ==
| |||