Слободна волја (латински: liberum arbitrium) — филозофско-теолошки концепт според кој секој човек има слобода да одлучува за своите постапки. Со други зборови, поединецот слободно одлучува и ги избира своите постапки и начин на дејствување. Наспроти овој концепт се концептите, меѓу другото, на детерминизам, според кој слободата е ограничена од природни фактори и фатализам, според кој слободата е ограничена од натприродни фактори (на пр. Бог, судбина).

Фреска од векот, Бугарија. Лево е ангел со доблести на умереност и смирение, а од десната страна е ѓаволот со гревовите на бес и лутење. Илустрацијата на уметникот имплицира дека само дејствијата што произлегуваат од слободната волја заслужуваат или пофалба или осуда.
Снимка од момче кое скока во вода. Општо прифатено е дека донесувањето одлуки е одговорност на човечките суштества (на пр. скокање во вода) врз основа на неговата слободна волја.

Синтагмата „слободна волја“ има религиозни, етички и научни импликации:

  • Во религијата, слободната волја на човекот е одредена од одлуката на Бога (семоќниот и сезнаен) да не ја користи својата моќ за да влијае на човечките одлуки, [1]
  • Во етиката, овој концепт е основата без која човекот не може да биде одговорен за своите постапки,[2]
  • Во науката, идејата за слободна волја подразбира слобода на мислата, според тоа, на умот, во однос на каузалноста на научните закони.[3] [4]

Човечкото дејствување според слободната волја има свое место и во правото, каде што овој концепт е вграден во законодавството (индивидуална одговорност, независно донесување судски одлуки).[5]

Слободната волја е тесно поврзана со концептите на морална одговорност, пофалба, вина, грев и други судови кои можат да се применат исклучиво на дејствија кои се резултат на слободната волја. Постојат многу различни мислења кои ги разгледуваат влијанијата врз слободната волја, односно вистинската можност за донесување слободни одлуки.

Наведениот детерминизам сугерира дека е можен само еден тек на настаните, што не е во согласност со постоењето на слободна волја. Овој проблем бил истакнат од филозофите од Стара Грција и тој останува во жариштето на филозофските расправи и денес.

Спротивно на тоа, компатибилизмот се издвојува со ставот дека слободната волја е компатибилна со детерминизмот. Исто така, постојат мислења кои наведуваат дека детерминизмот е неопходен за слободна волја, тврдејќи дека секој избор претпоставува претпочитање на еден начин на дејствување пред друг, каде што се важни претпоставките за последиците од текот на дејствувањето.[6]

Слободната волја е состојба во која мислите и однесувањето на човекот се определуваат од сопствената волја, а не од надворешни чинители.

Кога каменот што паѓа би имал свест, ќе се смета дека неговиот пад е резултат на неговата слободна волја.

Барух Спиноза[7]

[Ппоим]]от слободнат волја е оспорува од филозофска, психолошка и социјална гледна точка, особено во контекст на самоуништувачки или други дејства кои можат да предизвикаат каква било штета на самиот себе, другите [[лица], групи, институции или социјална заедница. Психолошки, слободната волја е разбирлива во контекст на донесување и извршување на автономни определби за дејствување и преземање одговорност за последиците од она што е направено.

Само неинтелигентен дух прави избор во животот… Вистински интелигентен човек не може да има избор, бидејќи неговиот дух може да биде свесен само за она што е вистина, и затоа може само да одлучи за патот на вистината. Изборот за него е едноставно невозможен. Само неразумниот дух има слободна волја.[8]

Кришнамурти

Според томистичката традиција, слободата на волјата е човечка сопственост со која тој е господар на своите постапки, а потекнува од тоа што човекот одлучува за алтернативи врз основа на неговото рационално сознание [9] .

Западна филозофија уреди

Темелните прашања се дали имаме контрола врз нашите постапки и ако има, каква контрола и до кој степен може да се врши. Овие прашања се пред раните грчки стоици (на пример Хризип), а некои современи филозофи жалат поради недостатокот на напредок во текот на сите овие милениуми.[10] [11]

Од друга страна, луѓето имаат силно чувство за слобода, што ги наведува да веруваат дека имаат слободна волја.[12] [13] Сепак, треба да се има на ум дека интуитивното чувство на слободна волја може да биде погрешно.[14] [15]

Тешко е да се усогласi интуитивната евиденција дека свесните одлуки се причинско ефективни со гледиште дека физичкиот свет може да се смета за совршено подложен на физичките закони.[16] Конфликтот помеѓу интуитивното чувство на слобода и природните закони настанува кога се манифестира или причинско затворање или физички детерминизам (номолошки детерминизам). При причинското затворање, ниту еден физички настан нема причина надвор од физичкиот домен, а во физичкиот детерминизам, иднината е целосно одредена од претходните настани (причина и последица).

Загатката за помирување на слободната волја со детерминистичкиот семир е позната како проблем на слободна волја, или понекогаш се нарекува дилема на детерминизмот.[17] Оваа дилема води и до морални дилеми: прашањето како да се припише одговорност за дејствијата ако тие се целосно предизвикани од претходни настани.[18]

Компатибилистите тврдат дека самата ментална стварност не е причинско ефективна.[19] [20] Класичните компатибилисти се соочиле со дилемата за слободната волја тврдејќи дека слободната волја е делотворна сè додека личноста не е надворешно ограничена или под принуда.[21] Современите компатибилисти прават разлика помеѓу слободата на волјата и слободата на дејствување, со други зборови, тие ја одделуваат слободата на изворот од слободата на дејствување во склад со него.[22] Со оглед на тоа што сите луѓе доживуваат чувство на слободна волја, некои современи компатибилисти веруваат дека е неопходно да се прилагодат на таа интуиција.[23] [24] Компатибилистите често ја поврзуваат слободната волја со способноста за донесување рационални одлуки.

Поинаков пристап кон дилемата е оној што го заговараат некомпатибилистите, имено, ако светот е детерминистички, тогаш нашето чувство за слобода да избере акција е едноставно илузија. Метафизичкиот либертаријанизам е облик на некомпатибилизам што тврди дека детерминизмот е лажен и дека слободната волја е можна (дека барем некои луѓе имаат слободна волја).[25] Ова гледиште е поврзано со нематеријалистички конструкции,[14] вклучувајќи го и традиционалниот дуализам, како и модели кои поддржуваат повеќе минимални критериуми; како што е способноста за свесно вето на акцијата или на конкурентските желби.[26] [27] Сепак, дури и со физичкиот недитерминизам, се изнесени аргументи против либертаријанизмот бидејќи е тешко да се одреди местото на потекло (одговорност за „слободни“ недетерминистички избори).

Слободната волја претежно се третира во смисла на физички детерминизам во строга смисла на номолошкиот детерминизам, иако другите облици на детерминизам се исто така релевантни за слободната волја.[28] На пример, логичкиот и теолошкиот детерминизам го предизвикуваат метафизичкиот либертаријанизам со идеи дека судбината и биолошкиот, културниот и психолошкиот детерминизам го хранат развојот на компатибилистички модели. Може дури и да се образуваат одделни класи на компатибилност и некомпатибилност за да ги претставуваат.[29]

Поврзано уреди

Наводи уреди

  1. Sveti spisi monoteističkih religija, isp. Biblija, Kuran.
  2. Scanlon, T.M. „Ethics and Free Will, Varieties of Responsibility“ (PDF). Boston University.edu. Посетено на 11. 3. 2016. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate= (help)
  3. Ozdemir, Mahir (27. 1. 2015). „A Scientist's Defense of Free Will“. The Creativity Post. Посетено на 11. 3. 2016. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |date= (help)
  4. Nahmias, Eddy (1. 1. 2015). „Why We Have Free Will“. Scientific American. Посетено на 11. 3. 2016. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |date= (help)
  5. Himma, Kenneth Eimar (2004). Law, Morality, and Legal Positivism. Franz Steiner Verlag. ISBN 978-3515085137.
  6. Argument Rudolfa Karnapa opisan u: Goodwin, C. James (2009). Research In Psychology: Methods and Design (6th. изд.). Wiley. стр. 11. ISBN 978-0-470-52278-3.
  7. Спиноза Барух, Филозофија, Енциклопедијски лексикон, Мозаик знања, Београд 1973.
  8. Čedomil Veljačić, Haiku - izraz zena
  9. Slobodna volja, Filozofski rečnik (filozofija.org), Приступљено 25. 4. 2013.
  10. Nagel 1989
  11. Searle 2013
  12. Caruso 2012.
  13. Lamont 1969.
  14. 14,0 14,1 Shariff, Azim F.; Schooler, Jonathan; Vohs, Kathleen D. (2008). „The hazards of claiming to have solved the hard problem of free will“. Во Baer, John; Kaufman, James C.; Baumeister, Roy F. (уред.). Are We Free? Psychology and Free Will. Oxford University Press. стр. 183, 190–93. ISBN 978-0-19-518963-6.
  15. Clark, TW (1999). „Fear of mechanism: A compatibilist critique of The Volitional Brain. Journal of Consciousness Studies. 6 (8–9): 279–93. Feelings or intuitions per se never count as self-evident proof of anything. Quoted by Shariff, Schooler & Vohs: The hazards of claiming to have solved the hard problem of free will For full text on line see this
  16. Velmans, Max (2002). „How Could Conscious Experiences Affect Brains?“. Journal of Consciousness Studies. 9 (11): 2–29.
  17. James 1896
  18. Bargh, John A. (2007-11-16). „Free will is un-natural“ (PDF). Архивирано од изворникот (PDF) на 3. 9. 2012. Посетено на 21. 8. 2012. Are behaviors, judgments, and other higher mental processes the product of free conscious choices, as influenced by internal psychological states (motives, preferences, etc.), or are those higher mental processes determined by those states? Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |archive-date= (help) Also found in Bargh, John A. (2008). „Chapter 7: Free will is un-natural“. Во Baer, John; Kaufman, James C.; Baumeister, Roy F. (уред.). Are We Free? Psychology and Free Will. Oxford University Press. стр. 128. ISBN 978-0-19-518963-6.
  19. Shariff, Schooler & Vohs 2008
  20. Velmans 2009
  21. Strawson, Galen (2011) [1998]. „Free will. In E. Craig (Ed.)“. Routledge encyclopedia of philosophy. London: Routledge. Архивирано од изворникот на 26. 8. 2012. Посетено на 12. 12. 2012. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |archive-date= (help)
  22. O'Connor, Timothy (29. 10. 2010). Zalta, Edward N. (уред.). „Free Will“. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Summer 2011 Edition). Посетено на 15. 1. 2013. Проверете ги датумските вредности во: |accessdate=, |date= (help)
  23. Greene & Cohen 2011
  24. Freeman 2000
  25. http://plato.stanford.edu/archives/win2009/entries/compatibilism. Занемарен непознатиот параметар |deadurl= (help); Отсутно или празно |title= (help)
  26. Libet, (2003). "Can Conscious Experience affect brain Activity?", Journal of Consciousness Studies 10, nr. 12. pp. 24–28.
  27. Kane и др. 2007
  28. http://plato.stanford.edu/archives/spr2011/entries/incompatibilism-arguments. Занемарен непознатиот параметар |deadurl= (help); Отсутно или празно |title= (help)
  29. http://plato.stanford.edu/archives/fall2011/entries/free-will-foreknowledge. Занемарен непознатиот параметар |deadurl= (help); Отсутно или празно |title= (help) See also http://plato.stanford.edu/archives/win2009/entries/compatibilism. Занемарен непознатиот параметар |deadurl= (help); Отсутно или празно |title= (help)

Литература уреди

 

Надворешни врски уреди