Молдавија
Оваа статија е за европската држава, за регионот во Романија видете Молдавија (регион).
| Република Молдавија Republica Moldova
|
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Химна: Limba Noastră Нашиот јазик |
||||||
 Приднестровие (светлозелено) во Европа Местоположба на Молдавија (зелено) и
Приднестровие (светлозелено) во Европа |
||||||
| Главен град (и најголем) |  Кишинев47°0′N 28°55′E / 47.000° СГШ; 28.917° ИГД | |||||
| Службен јазик | Романскиa[1][2][3] | |||||
| Демоним | Молдавци
(Молдавец/Молдавка) |
|||||
| Уредување | унитарна парламкентарна република |
|||||
| • | Претседател | Маја Санду | ||||
| • | Премиер | Дорин Речан | ||||
| • | Претседател на парламентот | Игор Гросу | ||||
| Законодавство | Парламент | |||||
| Независност од СССР | ||||||
| • | Прогласена сувереност | 23 јуни 1990 | ||||
| • | Прогласена независност | 27 август 1991b | ||||
| • | Усвојување на уставот | 29 јули 1994 | ||||
| Површина | ||||||
| • | Вкупна | 33,846 км2 (138.) | ||||
| • | Вода (%) | 1.4 | ||||
| Население | ||||||
| • | проценка за 2014 г. | 2,913,281[4] (без Приднестровие) (133.) |
||||
| • | Попис 2004 | 3,383,332[5] (без Приднестровие) 3,938,679[6] (без Приднестровие) |
||||
| • | Густина | 105 жит/км2 (101.) | ||||
| БДП (ПКМ) | проценка за 2015 г. | |||||
| • | Вкупен | 14.820 млј. долари[7] | ||||
| • | По жител | $4,177[7] | ||||
| БДП (номинален) | проценка за 2015 г. | |||||
| • | Вкупно | 8.738 млј. долари[7] | ||||
| • | По жител | $2,456[7] | ||||
| Џиниев коеф. (2014) |  26.8[8]низок |
|||||
| ИЧР (2013) | ▲ 0.663[9] среден · 114. |
|||||
| Валута | молдавски леу (MDL) |
|||||
| Часовен појас | EET (UTC+2) | |||||
| • | (ЛСВ) | EEST (UTC+3) | ||||
| Се вози на | десно | |||||
| НДД | .md | |||||
| Повик. бр. | +373 | |||||
| Светец заштитник | Свети Георги | |||||
| а. | согласно Прогласот на независност, кој според уставниот суд има превосходство над Член 13 од Уставот, каде се користи називот „молдавски“.[1] | |||||
| б. | Датум на прогласувањето. Независноста целосно стекната со распадот на СССР во декември 1991 г. | |||||
Молдавија (молдавски и романски: Moldova), полн назив: Република Молдавија (Republica Moldova) — држава во Источна Европа. Се протега долж Бесарабија. Главен град е Кишинев (Кишинау). На исток, југ и север се граничи со Украина, а на запад со Романија.
Областа Приднестровие мнозински населена со Руси и Украинци преку референдум изгласа независност од Молдавија и сојуз со Русија, но нејзината независност сѐ уште не е сосема меѓународно признаена. Во 1991 година како резултат од распадот на Советскиот Сојуз, Молдавија прогласила независност, притоа задржувајќи ги истите граници од дотогашната Молдавска Советска Социјалистичка Република. На 29 јули 1994 година стапил на сила новиот Устав на Република Молдавија. Новата држава веќе била меѓународно призната, но регионот Приднестровие, кој се наоѓа на источниот дел од коритото на реката Днестар, од 1990 година па наваму е управуван од де факто своја влада. Република Молдавија е парламентарна држава со претседател како глава на државата и премиер на чело на владата. Членува во Обединетите Нации, Советот на Европа, Светската трговска организација, ОБСЕ, (Организацијата за демократија и економски развој), Заедницата на независни држави, Организацијата за црноморска економска соработка) и други меѓународнитела. Молдавија денес се стреми за придружување кон Европската Унија и го спроведе првиот тригодишен оперативен план од рамковниот договор за Европска соседска политика (ЕНП).
Потекло на името
уредиИмето „Молдавија“ потекнува од истоимената река Молдавија. Во 1359 година, долината на реката била политички центар каде било основано и кнежевството на Молдавија. Потеклото на името на реката не е познато, но постои легенда по која кнезот Драгош ја именувал. За време на еден лов на бизони неговото куче изнемоштено од ловот се удавило во реката. Тоа се викало Молда. Според Димитри Кантемир и Григор Уреке, реката го добила името по кучето, за чие име се чуло и во кнежевството.
Историја
уреди
Рана историја на Молдавија
уредиЗа време на неолитот, територијата на Молдавија била центар на голема таканаречена Кукутен-Трипилијанска култура која се протегала на исток до реката Днестар во Украина и на запад сè до Карпатските планини во Романија. Од околу 5500 до 2750 година п.н.е., жителите на оваа цивилизација се занимавале со земјоделство, сточарство, лов и грнчарство. Општеството градело големи населби, некои од нив броеле и до 15.000 жители.
Антиката и средниот век
уреди
.jpg)
Во античкото време територијата на Молдавија била населена од Дакијските племиња. Помеѓу I и VII век југот од земјата бил под власт на Романската и Византиското Царство наизменично. Во доцната антика и раниот среден век поради стратешки цели како и нејзината поволна локација на патот помеѓу Азија и Европа, територија на денешна Молдавија честопати била окупирана. Готите, Хуните, Аварите, Бугарите, Унгарците, Печенсите, Куманите, Монголците и Татарите биле едни од повеќето владетели на оваа територија. Кнежевството на Молдавија било основано во 1359 година и се прострирало од Карпатските Планини на запад, реката Днестар на исток па сè до Дунав и Црното Море на југ. Ова кнежевство го сочинувале: денешната територија на Република Молдавија, осумте источни од вкупно четириесет и една покраина на Романија, областа Черновци и регионот Буджак на Украина. Како денешната република, така и еден регион од Североисточна Романија се нарекува Молдавија. Територијата била повеќепати освојувана од Кримските Татари, а од XV век наваму од страна на Турците. Во 1538 година кнежевството станало дел од Отоманското Царство, но сепак ја задржало внатрешната и делумно надворешна автономија.
Дакија
уредиТериторијата на денешна Молдавија низ раната историја била на неколкупати населувана од страна на најразлични племиња како Даките, Гетите и голем број на индоевропски племиња. Во 106 година Дакија била заземена од страна на римскиот цар Трајан.
Понова историја
уредиРуска Империја
уредиВо согласност со договорот од Букурешт во 1812 година, покрај многуте простести на молдавските благородници на сметка на нивната самостојна состојба, Отоманското Царство (чиј вазал бил Молдавија) и’ ја отстапила на Руската Империја источната половина од територијата на кнежевството на Молдавија заедно со Хотин и стара Бесарабија (денешен Буџак, Украина). Новата Руска покраина била наречена „Област на Молдавија и Бесарабија“, која на почетокот уживала висок степен на самостојност. По 1828 година оваа автономија била постепено ограничувана па така во 1871 година, при постапка за асимилација на наметнати држави, односно Русификација, областа била трансформирана и наречена Бесарабиска Губернија или Бесарабија. Како дел од постапката, царската управа во Бесарабија постепено го отстранила романскиот јазик од официјална, како и религиозна употреба. Западниот дел од Молдавија (кој денес припаѓа на Романија) останал самостојно кнежевство, кое подоцна во 1859 година се соединило со Влашка (Романски: Wallachia) за формирање на Кралството Романија. Договорот од Париз во 1865 година значел и повраток на три покраини од Бесарабија на романска Молдавија и тоа: Кахул, Болград и Исмаил, но по Договорот од Берлин во 1878 година, Кралството на Романија прифатило нивно враќање на Руската Империја. За време на XIX век руските надлежни власти го поттикнале населувањето на југот од регионот од страна на Украинци,Липовани, Козаци, Бугари, Германи, Гагаузи како и дозволувале населување на повеќе Евреи, со цел да ја заменат Ногаи-Татарска популација која била протерана за време на турско-руските војни кон крајот на XVIII век. Популацијата на молдавскиот народ се намалила од околу 86% во 1816 година на 52% во 1905 година.
Унијата со Романија
уреди
Првата светска војна беше поттик за порастот на политичката и културна (етничка) свест на жителите од регионот, откако во 1917 година 300.000 Бесарабијци биле регрутирани во руската армија при нејзиното формирање , додека кај поголемите единици биле формирани и неколку одбори на молдавска армија. По Руската револуција во 1917 година, во периодот октомври – ноември новиот парламент на Бесарабија – „Сватул Цари “ беше изгласан, а започнал со работа на 3 декември истата година. На 15 декември 1917 година, „Сватул Цари“ ја прогласи Демократска Република Молдавија како федерална Руска држава, а неколку дена подоцна, на 21 декември била формирана и влада на Демократска Република Молдавија. На 6 февруари 1918 година Бесарабија прогласи независност од Русија. Била побарана помош од Француската и Ромакската армија кои веќе претходно во јануари го окупирале регионот.
На 9 април 1918 година, со 89 гласови „за“, 3 против и 36 воздржани, „Сватул Цари“ донел одлука за соединување со Кралството Романија. Унијата имала за цел ипсолнување на условите за земјоделски реформи, автономија како и почитување на универзалните човекови права. Дел од привремениот парламент се сложил за отстапување од овие услови откако Буковина и Трансилванија исто така му се придружиле на Кралството, но некои историчари тврдат дека тие немале доволен кворум да го сторат тоа. Во 1920 година, во договорот од Париз унијата беше призната од страна на директорот на Сојузничките сили, меѓутоа таа не беше ратификувана од сите нејзини потписнички. Некои од поголемите светски сили како Соединетите Држави и Новата Комунистичка Руска Држава не го признале романското владеење врз Бесарабија, втората пак ја сметала Бесарабија како окупација на Руска територија. Во мај 1919 година беше основана привремена влада позната под името „Бесарабиска Советска Социјалистичка Република“ (Англиски: Bessarabian Soviet Socialist Republic; Руски: Бессарабская Советская Социалистическая Республика.) Во 1924 година, по неуспехот на Татарбунаровото востание (англиски: Tatarbunary Uprising; романски: Răscoala de la Tatarbunar), беше формирана Молдавска Автономна Советска Социјалистичка Република (Молдавска АССР) (англиски: Moldavian Autonomous Soviet Socialist Republic (Moldavian ASSR); романски: Republica Autonomă Sovietică Socialistă Moldovenească). Во август 1939 година, со потпишувањата на Молотов-Рибентроп пактот (англиски: Molotov-Ribbentrop pact) и неговиот дополнителен таен протокол, Нацистичка Германија ја призна Бесарабија како територија под влијание на руска сфера и овозможи активно воспоставување на регионот од руска страна. На 28 јуни 1940 година, по признанието од Нацистичка Германија, Советскиот Сојуз испрати ултиматум до Романија за отстапување на Бесарабија и Северна Буковина за кој ден потоа Романија се пожали. Набргу беше основана Молдавската Советска Социјалистичка Република (Молдавска ССР), која опфаќа околу 70% од територијата на Бесарабија и 50% од територијата на новораспуштената Молдавска АССР.
Како дел од инвазијата врз Советскиот Сојуз во 1941 година, Романија ги одземала териториите на Бесарабија, Северна Буковина и Приднестровие. Романските сили соработувајќи со Германците депортирале односно истребиле околу 300.000 Евреи, вклучувајќи 147.000 од Бесарабија и Буковина (приближно 90.000 Евреи од Буковина загинале). Во периодот февруари - август 1944 година, Советската армија повторно го освоила регионот и ја реосновала Молдавската ССР. За време на Јашко-кишиневската офанзива во август 1944 и крајот на војната во мај 1945 година, 256.800 жители на Молдавската ССР биле регрутирани во Руската армија, од кои 40.592 загинале.
Советската ера
уреди
Молдавската советска социалистичка република (Молдавска ССР, МССР) била една од републиките на СССР (2 август 1940 - 27 август 1991).
За време на Сталинизмот во периодот од 1940 – 1941 и 1944 – 1953 година, биле извршувани депортации на месно население од МССР во северен Урал, Сибир, како и северен Казахстан. Бројките на оние поголемите од 12 – 13 јуни 1941 и 5 – 6 јули 1949 година изнесувале: 18.392 и 35.796 лица одделно. Постоеле и поинакви форми на таканаречено „советско“ протерување. 32.433 политички апсења биле проследени во логорот Гулаг (руски: ГУЛаг - Гла́вное управле́ние исправи́тельно-трудовы́х лагере́й и коло́ний), додека кај 8.360 од случаите биле извршени погубувања. Во 1946 година, јужно-западниот дел од Советскиот Сојуз страдал од голем глад како резултат на голема суша и задолженија на владата за испорачување на прекумерна квота. Во периодот 1946-1947 година, само во МССР биле пресметани најмалку 216.000 смртни и околу 350.000 случаи на дистрофија. Во периодот од 1944 до 1953 година биле основани неколку антисоветски отпорни групи на Молдавија, меѓутоа Народниот комесаријат за внатрешни работи на Советскиот Сојуз (руски: Народный комиссариат внутренних дел), подоцна Министерство за државна безбедност (руски: МГБ - Министерство государственной безопасности) успеа во обидите за апсење, погубување или депортирање на нивните членови. Во поствоениот период, Владата на Советскиот Сојуз одлучила извршување миграции на работна сила (највеќето Руси, Белоруси и Украинци) во новата Советска република, посебно во урбанизираните области, како компензација на делумната загуба на населението предизвикана од војната и емиграциите од периодот 1940 – 1944. Во седумдесеттите и осумдесеттите години, Молдавската ССР добивала значителни средтсва од буџетот на СССР за развој на индустријата, науката и домувањето. Во 1971 година Советот на министри на СССР донел одлука за „средства за понатамошно обновување на градот Кишинев“ (романски: Chișinău), за кој биле распределени повеќе од една милијарда советски рубљи од буџетот на СССР наменети за градежни проекти. Последователните одлуки довеле до нови значителни средства за финансирање и пронаѓање квалификувани кадри од останатите делови на СССР за развој на индустријата на Молдавија.
Владата на Советскиот Сојуз, врз основа на теорија развиена за време на постоењето на Молдавксата АССР, спровела кампања за промовирање на молдавскиот етнички идентитед за кој сметале дека е посебен, односно различен од оној на Романците. Советската политика тврдела дека јазикот што го говорат Молдавците бил поразличен од оној на Романците. За да се разликуваат двата јазика, за време на Советскиот период молдавскиот јазик бил пишуван на кирилица, за разлика од романскиот кој уште од 1860 година бил пишуван на латиница.
По смртта на Сталин, политичките прогонувања го промениле начинот на дејствување од поголеми групи на поединци. Независните организации биле строго укорени, додека во 1972 година, водачите на Националниот Патриотски Фронт (романски: Frontul Naţional Patriotic din Basarabia şi Nordul Bucovinei) биле осудени на долга затворска казна. Комисијата за проучување на комунистичката диктатура во Молдавија ја оценува активноста на комунистичкиот тотален режим.
Во осумдесеттите години, движењата „гласност“ и „перестројка“ создадоа политички услови и беше основано Демократското Движење на Молдавија (романски: Mişcarea Democratică din Moldova) кое во 1989 година стана познато како националистички Народен Фронт на Молдавија (НФМ), (романски: Frontul Popular din Moldova - FPM). Од 1988 година па наваму, Молдавија заедно со неколку други советски републики започна да цели кон независност. На 27 август 1989 година во Кишинев, НФМ организирал масовна демонстрација позната како Големо Национално Собрание. Собранието ги притискало властите на Молдавската ССР да донесат закон за јазикот, па така на 31 август 1989 година, молдавскиот јазик, пишан на латиница, беше прогласен за државен јазик на МССР. Идентичноста со романскиот јазик била исто така установена. Истата година била забележана по побивањето на Комунистичката партија на Молдавија и Ноемвриските немири од 1989.
Најнова историја
уредиНезависност
уреди
Првите демократски избори за локалниот парламент се одржале во февруари и март 1990 година. Мирча Снегур беше избран за претседател на собранието, а Мирча Друк за премиер на Молдавија. На 23 јуни 1990 година, парламентот ја усвои декларацијата за суверенитет на „Советска Социјалистичка Република Молдавија“, која меѓу другото го пропиша владеењето на молдавските закони над оние од Советската Сојуз. По неуспешниот обид на Августвоскиот државен удар или Августовскиот пуч (руски: Августовский путч, англиски: August Coup), на 27 август 1991 година, Молдавија се декларираше како независна држава. Романија била првата земја која ја признала независноста на Молдавија. На 21 декември истата година, Молдавија како и повеќето Советски републики го потпишаа конститутивниот акт за формирање на пост-советка Заедница на независни држави (ЗНД), (англиски: Commonwealth of Independent States). На 25 декември 1991 година, Молдавија и официјално беше призната. Ден потоа, на 26 декември, Советски Сојуз престана да постои. Декларирајќи се како неутрална држава, Молдавија не се придружила на воената единица на ЗНД. Три месеци подоцна, на 2 март 1992 година, земјата се стекна со формално признавање како независна држава во Обединетите Нации. Во 1994 година, Молдавија стана членка на програмата за Партнество за Мир (ПзМ) на НАТО, а исто така членка на Советот на Европа на 29 јуни 1995 година.
Источниот Регион од реката Днестар, Приднестровие, вклучува голем број источни Словени, претежно говорители на Рускиот јазик и тоа: Украинци (28%), Руси (26%), (заедно 54% од 1989 година), додека Молдавците (40%) биле најголемата етничка група. На 16 август 1990 година, беше прогласена Приднестровска Молдавска Советска Социјалистичка Република со Тираспол како главен град. Приднестровие е регионот каде што биле стационирани седишта и многу воени единици на Советската 14-та гарда (англиски: Soviet 14th Guards Army). Мотивите зад овој потег биле стравот од можно пробудување на национализмот во Молдавија и очекуваното (повторно) обединување со Романија по отцепувањето од СССР. Зимата 1991 – 1992 година, се појавиле судири помеѓу силите на Приднестровие, поддржани од некои елементи на 14-тата армија и молдавската полиција. Помеѓу 2 март и 26 јули 1992 година, конфликтот се заострил и преминал во воен ангажман. На 2 јануари 1992 година, Молдавија ја воведе своја пазарна економија со либерализација на цените по што следеше брза инфлација. Од 1992 до 2001 година, новата држава страдаше од сериозна економска криза оставајќи ја популацијата во голема сиромаштија. Во 1993 година беше воведена новата национална валута – леа, која го замени привремениот „купон“. Економијата во Молдавија започна да се подобрува во 2001 година и до 2008 година државата забележа постојан годишен пораст помеѓу 5 и 10%. На почетокот на новиот милениум исто така беше забележан значителен пораст на емиграција на молдавскиот народ, трагајќи по нови работни услови вон границите (најповеќето илегално) и тоа: Русија (посебно во Московскиот регион), Италија, Португалија, Шпанија, Грција, Кипар, Турција и други држави. Паричните пратки од молдавци во странство изнесуваат речиси 38% од БДП на Молдавија, - втор највисок процент во светот. На парламентарните избори во 1994 година, Демократската аграрна партија доби мнозинство од пратеничките места поставувајќи пресвртна точка во молдавската политика. Со појавата на Националниот патриотски фронт како парламентарно малцинство, се налагале нови мерки за намалување на етничките тензии во државата.
Плановите за повторно обединување со Романија биле отфрлени, додека новиот Устав ја потврдил самостојноста на „отцепените“ Приднестровие и Гагаузија. На 23 декември 1994 година, парламентот на Молдавија усвои „Закон за посебен правен статус на Гагаузија“. Вториот закон беше установен во 1995 година.
По победата на претседателските избори од 1996 година, на 15 јануари 1997 година Петру Лучински (поранешен прв секретар на Молдавската комунистичка партија од 1989-91) стана вториот претседател на Молдавија (1997–2001) наследувајќи го Мирча Снегур (1991-1996). Во 2000 година Уставот беше изменет, преобразувајќи ја Молдавија во парламентарна република и со индиректен начин на гласање. Претседателот се избира по индиректен пат, за разлика од претходно кога се избирал по пат на директно гласање на народот.
Партијата на комунистите на Република Молдавија (повторно основана во 1993 година, по забраната од 1991) освојувајќи 49,9% од гласовите добила 71 пратеничко место, додека на 4 април 2001 година Владимир Воронин бил избран како трет државен претседател (повторно избран во 2005 година). Молдавија станала првата пост-советска земја каде што нереформирана комунистичка партија се вратила на власт. Нови влади биле формирани од Василе Тарлев (19 април 2001 – 31 март 2008) и Зинаида Гречани (31 март 2008 – 14 септември 2009). Во периодот 2001 – 2003, одностите помеѓу Молдавија и Русија се подобриле, но потоа од 2003 – 2006 година привремено се вложиле како резултат на неуспехот на Козачкиот меморандум и кризите за извоз на вино од 2006. Комунистичката партија на Република Молдавија успеа да остане на власт осум години. Поделбата на либералите (познати како демократи), помогнала при зацврстувањето на нејзината власт. Падот на партијата започнал со приклучувањето на Марјан Лупу кон Демократската партија и притоа привлекувајќи многу молдавски поддржувачи на комунистите.
На парламентарните избори во април 2009 година, Комунистичката партија освои 49,48% од гласовите, следена од Либералната партија со 13,14%, Либералдеомкратската партија 12,43%, сојузот „Наша Молдавија“ 9,77%. Контраверзните резултати од овие избори предизвикаа граѓански немири.
Во август 2009 година, четири молдавски партии и тоа: Либералдемократската партија, Либералната партија, Демократската партија и сојузот „Наша Молдавија“ прифатија основање на владина коалиција која беше клучна за истерувањето на Комунисткичката партија во опозицијата. На 28 август 2009 година, оваа коалиција одбра нов претседател на парламентот (Михаи Гимпу), при услови во кои законодавците вршеле бојкотирање на гласањето. Владимир Воронин, кој беше претседател на Молдавија од 2001 година, на крајот поднесе оставка на 11 септември 2009, меѓутоа парламентот не успеал да избере друг претседател. Вршителот на должноста претседател, Михаи Гимпу, воспостави Комисија за уставни реформи за усвојување на нова верзија на Уставот на Молдавија. По уставниот референдум Гимпу стремел кон подобрување на реформите. Истите во 2010 година се покажале како неуспешни, парламентот повторно се распуштил, а нови парламентарни избори биле закажани на 28 ноември 2010 година. На 30 декември 2010 година, Марјан Лупу беше избран за претседател на парламентот. Во согласност со Уставот, тој е во служба вршител на должноста претседател на Молдавија.
Политички систем
уреди
Молдавија е унитарна парламентарна претставничка демократска република. Уставот на Молдавија од 1994 година ја поставува рамката на државната влада. За промена на Уставот на Молдавија, потребно е најмалку двотретинско парламентарно мнозинство и вон услови на војна или вонредна состојба. Измените во Уставот влијаат на суверенитетот и независноста на државата, додека единство може да се воведе само доколку мнозинство гласачи поддржуваат предлог на референдум. Освен тоа, не може да се прави ревизија за ограничување на основните човекови права наведени во Уставот.
Еднодомниот парламент на Молдавија, воедно е и централно законодавно тело на државата, брои 101 пратеничко место и чии членови се избираат по пат на народно гласање секои четири години.
Глава на државата е Претседателот на Молдавија кој се избира од страна на парламентот и за кому се потребни три петтини од пратениците (најмалку 61 глас). Од 2001 година па наваму претседателот на Молдавија се избира на овој начин со цел да се намали извршната власт во корист на законодавното тело. Претседателот го назначува премиерот со функција глава на владата и кој за возврат го составува кабинетот, но и во двата случаја под услов на одобрение од парламентот.
Уставот од 1994 година покрај другото оформил и незнависен Уставен суд составен од шест судии (двајца назначени од претседателот, двајца од парламентот и двајца од Врховниот совет на магистрати), со по шестгодишен мандат, притоа останувајќи непроменливи и неподредени од било која власт. Судот ја има моќта за судска ревизија над сите парламентарни акти, претседателски одлуки, како и над меѓународни договори потпишани од страна на државата.
Административна поделба
уреди
Молдавија е поделена на триесет и два реона (raioane), три општини и два автономни региона (Гагаузија и Приднестровие). Конечниот статус на Приднестровие е спорен откако централната власт повеќе ја нема контролата врз територијата. Двете автономни територии со административни седишта во градовите Комрат и Тираспол, исто така се водат како општини. Молдавија има шеесет и пет града, вклучувајќи ги петте град-општини, како и 917 помали општини. Меѓу другото, вбројува 699 села кои се без своја администрација, водени од некои од четириесетте градови или (659) општини. Со тоа, вкупниот број на места во Молдавија изнесува 1681. На територијата на Молдавија се наоѓа и непризнаената Приднестровска Молдавска Република.
| Поголеми градови во Молдавија | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Место | Град | Население | Место | Град | Население | |||||
| 1 | Кишинев1 | 723.500 (2012) | 11 | Комрат3 | 25.600 (2012) | |||||
| 2 | Тираспол2 | 148.900 (2011) | 12 | Чадир-Лунга3 | 22.800 (2012) | |||||
| 3 | Белци1 | 144.300 (2012) | 13 | Страшени3 | 21.200 (2012) | |||||
| 4 | Бендер2 | 93.700 (2011) | 14 | Дрокија3 | 20.400 (2012) | |||||
| 5 | Рибница2 | 50.100 (2011) | 15 | Единец3 | 20.200 (2012) | |||||
| 6 | Кахул3 | 41.100 (2012) | 16 | Каушени3 | 19.900 (2012) | |||||
| 7 | Унгени3 | 38.100 (2012) | 17 | Дурлешт | 18.700 (2012) | |||||
| 8 | Сорока3 | 37.500 (2012) | 18 | Фалешт | 17.800 (2012) | |||||
| 9 | Орхеј3 | 33.500 (2012) | 19 | Хинчести | 16.900 (2012) | |||||
| 10 | Дубасар3 | 25.700 (2011) | 20 | Вулканешт | 16.900 (2012) | |||||
| Извор: Попис на Молдавија (2004); Забелешки: 1.Светски географски речник. Поголеми градови во Молдавија Архивирано на 31 мај 2013 г. 2004. 2.Pridnestrovie.net 2004 Census Архивирано на 18 март 2009 г. 2004. 3. Национално биро за статистика на Молдавија | ||||||||||
Надворешни односи
уреди
.JPG)
По достигнувањето статус на независност, Молдавија воспостави добри односи со други европски држави. Патот за интеграција во Европската Унија и нејзината неутралност ги дефинираат основните црти на надворешната политика на земјата. Во 1995 година, Молдавија беше примена во Советот на Европа. Освен учеството во програмата за Партнерство за мир на НАТО, Молдавија е исто така членка на Обединетите Нации, ОБСЕ (Организација за безбедност и соработка на Европа), Северноатлантскиот совет за соработка (англиски: North Atlantic Cooperation Council – NACC), Светската трговска организација (СТО), Меѓународниот монетарен фонд (ММФ), Светската банка, Меѓународната организација на Франкофонијата (француски: Organisation internationale de la Francophonie) и Европската банка за обнова и развој (ЕБОР). Во 2005 година, Молдавија и ЕУ воспоставија акционен план кој се обиде да ја подобри соработката помеѓу двете соседни структури (Молдавија – Украина). На крајот од истата година, Мисијата на Европската Унија за гранична помош на Молдавија и Украина (англиски: European Union Border Assistance Mission to Moldova and Ukraine – EUBAM) беше воспоставена по заедничко барање на двајцата претседатели на овие држави. Оваа мисија помага на владите на Молдавија и Украина за приближување на нивните граници и царински процедури кон ЕУ стандардите, притоа нудејќи подржка на двете држави за борба против прекуграничниот криминал. По војната во Приднестровие, Молдавија бара мирно решение за конфликтот во регионот соработувајќи со Романија, Украина и Русија, повикувајќи на меѓународно посредување и соработка со ОБСЕ и ОН за утврдување на фактите како и мисии за набљудување.Министерот за надворешни работи на Молдавија, Андреј Стратан неколкупати наведе дека руските трупи стационирани во отцепениот регион се против волјата на молдавската влада и повика за нивно „целосно и безусловно“ напуштање. Во 2012 година, смртта на цивилот Вадим Пишари ја зголеми тензијата со Русија и повторно ја отвори неколку декади старата дебата околу безбедноста на Молдавија.
Во септември 2010 година, Европскиот парламент одобри доделување финансиска помош на Молдавија во износ од 90 милиони евра. Износот ги надополнува веќе доделените 570 милиони долари од Меѓународниот монетарен фонд, Светската банка, како и друг вид билатерална подржка на Молдавија. Во април истата година, Романија понуди помош за развој вреден 100 милиони евра, како и стипендии за студентите од Молдавија кои ќе се зголемат двојно до 5 илјади. Според потпишаниот договор за кредитирање од февруари 2010 година, Полска ќе обезбеди 15 милиони долари и ќе ја подржи Молдавија при нејзините напори за евроинтеграција. Првиот заеднички состанок помеѓу владите на Романија и Молдавија, одржан во март 2012 година, завршил со склучување на договори во различни полиња. „Европската ориентација изминативе години е политика на Молдавија која мора да продолжи и во иднина“, Николае Тимофти им посочи на своите пратеници пред да биде избран за претседател.
Армија
уреди
.jpg)
Армијата на Република Молдавија е составена од копнени сили, воздрушни сили, како и сили за против-возушна одбрана. Молдавија ги има прифатено сите релевантни обврски за контрола на армијата од бившиот Советски Сојуз. На 30 октомври 1992 година, земјата го потпиша договорот за Конвенционалните вооружени сили во Европа, со кој се воспоставува сеопфатна граница во клучните категории од конвенционалната воена опрема и предвидува уништување на истата доколку излегува вон границите на рамката. Во октомври 1994 година, во Вашингтон, земјата пристапи кон одредбите на јадрената непролиферација. Таа не поседува јадрено, биолошко или хемиско оружје. На 16 март 1994 година, Молдавија се придружи на Партнерството за мир на Северно-атлантската договорна организација (НАТО).
Покрај другото, земјата запазува повеќе меѓународни и регионални прописи за контрола на оружје како што се наведени во: Протоколот за огнено оружје на ОН, регионалниот план за спроведување на Пактот за стабилност, Програмата за акција на ОН и документите за залихи на конвенционалната муниција на ОСЦЕ.
Човекови права
уреди
Според „Амнести Интернешенл“ (Меѓународната организација за заштита на човекови права), „Измачувањето и малтретирањето во полицискиот притвор останаа сè уште актуелни, државата не успева да спроведе брзи и непристрасни истраги, додека полицајците понекогаш избегнуваат казни. Правото за демонстрација на ЛГБТ активистите (лезбејки, геј, бисексуалци и транссексуалци) и натаму се одбива“. Политички дисиденти од групата Лашку беа ослободени од неосновано приведување само по наредба на Европскиот суд за човекови права. 2009 беше годината кога Молдавија ги доживеа најсериозните граѓански немири на декадата. Беа убиени неколкумина цивили како Валериу Бобок и многу други повредени. Според Извештајот за човекови права на Стејт Департментот на САД, објавен во 2011 година, „За разлика од минатата година, нема извештаи за убиства од страна на безбедносните сили. Во текот на годината исто така се намалија извештаите од владата за вршење несоодветен притисок врз медиумите“. Меѓутоа, „Властите во Приднестровие продолжуваат да ги вознемируваат независните медиуми и опозициските пратеници, ја ограничуваат слободата за здружување, движење и религија и вршат дискриминација врз говорителите на романскиот јазик“. „Молдавија направи значителен напредок во верската слобода по ерата на Советскиот Сојуз, но сепак може да преземе дополнителни чекори за да поттикне разновидност“ – изјави Хајнер Билефелд – Специјален известувач на ОН за слобода на вероисповед или убедување, во Кишинев - септември 2011.
Стопанство
уреди
По распадот на Советскиот Сојуз, како резултат на големо опаѓање на индустријата и земјоделството, јавниот сектор во економијата на Молдавија бележи пораст и доминира на БДП (денес околу 75%). Главните економски показатели се драматично намалени, всушност, од 2009 година па наваму, Европскиот Парламент ја опишува Молдавија како најсиромашна држава во Европа.
Економски реформи
уреди
По одвојувањето од Советскиот Сојуз во 1991 година, недостатоците на енергија играа клучна улога во влошувањето на општото производство. Како дел од напорите за амбициозна економска либерализација, Молдавија воведе променлива валута, ги либерализираше цените, престана да издава кредити на државните претпријатија, поддржа постојана приватизација на земјиште, ги отстрани контролите за извоз и ги либерализираше каматните стапки. Владата склучи договори со Светската банка како и со Меѓународниот монетарен фонд за унапредување на порастот. Последните трендови укажуваат дека Комунистичката влада има намера да укине некои од овие политики, бара реколективизација односно спојување на замјиштето и воведување на поголеми ограничувања во приватниот бизнис. Во 2000 година економијата бележи позитивен пораст од 2,1 % и 6,1% во 2001 година. Порастот продолжи во позитивна насока и во 2007 година (6%), делумно поради реформите и поради започнување од мала основа. Економијата останува „ранлива“ како резултат на високите цени за гориво, лошите временски услови за земјоделство и скептицизмот за странски инвеститори.
По регионалната финансиска криза од 1998 година, Молдавија постигна значителен напредок за остварување и задржување на макроекономската и финансиска стабилизација. Притоа воведе повеќе структурни и институционални реформи неопходни за ефикасно функционирање на пазарната економија. Овие напори, помогнаа за одржување на макроекономијата и финансиската стабилност под тешки надворешни услови, овозможија продолжување на економскиот раст и придонесоа за воспоставување на средина погодна за понатамошен раст на економијата и развој на среден рок.
Покрај напорите и економскиот пораст, Молдавија е сепак нискорангирана држава споредена со други економии во транзиција, во однос на најчесто употребуваните животни стандарди и показателите за човечкиот развој. Иако земјата по 2000 година доживува постојан економски пораст (2,1%, 6,1%, 7,8% и 6,3% периодот 2000-2003 година и предвидени 8% за 2004 година), може да се забележи дека неодамнешниот напредок едвај го достигнува новото од 1994 година и речиси 40% од регистрираниот БДП од 1990 година. Според тоа, во последната деценија направено е многу малку за да се намали потешкотијата во земјата. По тешкиот економски пад, социјалните и економски предизвици, потребата за набавка на увозна енергија, Молдавија и натаму се задржува на едно од последнопласираните места на европски држави за приход по глава на жител.
Во 2005 година (според Извештајот за човеков развој), бруто-домашниот производ по глава на жител изнесувал 2.100 $ ПКМ (Паритет на куповна моќ), која е 4-5 пати помала од светската просечна куповна моќ (9.543 американски долари). Згора на тоа, БДП по глава на жител бил под оној просечниот на статистиката (9.527 $ ПКМ). Истата година, околу 20,8 % од популацијата живеела под границата на сиромаштијата со забележан приход од 2,15 долари КМП на ден. Молдавија е класифицирана како „средна“ во Индексот за човеков развој (англиски: Human Development Index (HDI) и се наоѓа на 111-то место на листата од 177 земји, со вредност во индексот (0,708) подпросечен од оној светскиот. Молдавија останува да важи како најсиромашна земја во Европа во однос (односно, исклучувајќи ги црната и сивата економија) по глава на жител, кој моментално изнесува 1.808.729 американски долари.
Бруто-домашниот производ во 2007 изнесувал 4,104 милијарди американски долари и воедно пораст од 3% од претходната 2006 година.
Енергија
уредиМолдавија е увoзничка на сите нејзини резерви на нафта, јаглен, природен гас и тоа најмногу од Русија. Таа е земја-партнер на Интернационалната програма за нафта и гас кон европа - ИНОГЕЈТ (англиски: INterstate Oil and GAs Transportation to Europe – INOGATE), и има четири клучни полиња: подобрување на енергетската безбедност, приближување кон енергетскиот пазар на земјите членки врз основа на начелата на внатрешниот пазар за енергија на ЕУ, поддршка на одржлив енергетски развој и привлекување на инвестиции за енергетски проекти од заеднички и регионален интерес.
Географија
уреди
Молдавија е држава во Источна Европа. На исток, југ и север се граничи со Украина, а на запад со Романија. Молдавија се наоѓа на географска ширина помеѓу 45° и 49° на север и најголем дел од територијата помеѓу меридијаните 26° и 30° источно од гринич (мал дел од територијата лежи источно од 30°). Целосната Земјина површина изнесува 33.851 км2. Најголемиот дел од земјата лежи помеѓу двете реки Днестар и Прут. Западната граница на Молдавија е формирана долж реката Прут, притока на Дунав пред пред самото влевање во Црното Море. Во обалста Ѓурѓулешт, државата има пристап кон Дунав на само 480 метри површина и е единствено молдавско пристаниште на оваа река. Источната граница ја образува пак главната река Днестар со течение низ земјата од север до југ. Поголеми нејзини притоки се: Реут (романски: Răut), Бак (романски: Bâc), Икел (романски: Ichel), Ботна (романски: Botna). Други попознати молдавски реки се Лалпуг (романски: Lalpug) и Когалник (романски: Cogâlnic).
Молдавија е целосно опкружена со копно, иако е многу близу до Црното Море. Покрај тоа што земјата е ридеста, највисоката измерена точка во Молдавија, ридот Баланешт (романски: Dealul Bălănești) изнесува 430 метри. Ридовите во Молдавија се дел од молдавските „Plateau“ височини, кои геолошки потекнуваат од Карпатите. Тие се делат на: Ридовите Днестар (Северно молдавски ридови и гребенот Днестар), Молдавски Степи (Средна прутска долина и Белтски степи (романски: Stepa Bălţului, руски: Бельцкая степь) и Централно молдавски „Plateau“ височини (Ридовите Сулук-Солонеч (романски: Ciuluc-Soloneţ), Ридовите Корнешт (романски: Cornești Hills) (Масивот Кодри (романски: Codri) „Codri“ значи „Шуми“), потоа Ридовите од долен Днестар, Долината на долен Прут и Ридовите Тигечи (романски: Tigheci). На југ, Молдавија има мала рамнина наречена Степа Буџеак (романски: Bugeac ). Територијата на Молдавија источно од реката Днестар е поделувач на делови од Подолианската височина (Plateau) и делови од Евроазиските степи.
Поголеми градови на Молдавија се: главниот град Кишинев во централна Молдавија, Тираспол (во источниот регион Приднестровие), Белци (на север) и Бендер (на југоисток). Комрат е административен град центар на Гагаузија.
Клима
уредиБлизината на Молдавија до Црното Море влијае на нејзината блага и сончева клима. Климата во Молдавија е умерено континентална, со топли долги лета и температури во просек околу 20 °C, додека зимите се релативно благи и суви со температури кои во јануари просечно се движат околу -4 °C. Годишните врнежи можат да варираат во голема мера, иако изнесуваат околу 600 милиметри на север и до 400 милиметри на југ, сепак долгите суши не се нетипични за климата во Молдавија. Поројните дождови се јавуват на почетокот на летото и наесен во октомври и се застапени со силни грмотевици. Поради нерамниот терен, силните летни дождови често предизвикуваат ерозија на земјиштето и калливост на реките.
Највисоката кога било измерена температура во Молдавија е +41,5 °C, на 21 јули 2007 година во Каменка, додека најниската датира од 20 јули 1963 година, -35,5 °C на топломерот во Братушени, реонот Единец.
Население
уредиКултурниот и етничкиот состав
уреди
Последните податоци од пописот на населението во Молдавија (области управувани од централната влада) и Приднестровие (области управувани од свои власти вклучувајќи ги Бендер / Тигина и четири соседни општини) од 2004 година гласат:
| Самоизјаснување | Попис на население во Молдавија | Износ на население % | Попис на населението во Приднестровие | Износ на население Приднестровие + Бендер % | Вкупно | % |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Молдавци | 2.564.849 | 75,81% | 177.382 | 31,94% | 2.742.231 | 69,62% |
| Украинци | 282.406 | 8,35% | 160.069 | 28,82% | 442.475 | 11,23% |
| Руси | 201.218 | 5,95% | 168.678 | 30,37% | 369.896 | 9,39% |
| Гагаузи | 147.500 | 4,36% | 4.096 | 0,74% | 151.596 | 3,85% |
| Романци | 73.276 | 2,17% | 253 | 0,05% | 73.529 | 1,87% |
| Бугари | 65.662 | 1,94% | 13.858 | 2,50% | 79.520 | 2,02% |
| Роми | 12.271 | 0,36% | 507 | 0,09% | 12.778 | 0,32% |
| Пољаци | 2.383 | 0,07% | 1.791 | 0,32% | 4.174 | 0,11% |
| Останати / неизјаснати | 30.159 | 0,89% | 27.454 | 4,94% | 57.613 | 1,46% |
| Вкупно | 3.383.332 | 100% | 555.347 | 100% | 3.938.679 | 100% |
Сè уште постојат контраверзии околу тоа дали Романците и Молдавците припаѓаат на иста етничка група, имено, дали молдавската самоидентификација претставува посебна етничка група или подгрупа на Романците. Меѓудругото, биле забележани бројни тврдења за лажирани резултати од пописот и тоа, седум од десетте набљудувачки групи на Советот на Европа објавиле значителен број на случаи каде што пописувачите ги советувале испитаниците да се декларираат како Молдавци наместо Романци. Изложувањето на резултатите било уште поотежнато откако 18,8% од испитаниците се декларирале како Молдавци со романски мајчин јазик.
Емиграција
уредиГлавна статија: Емиграција од Молдавија
Емиграцијата е масовна појава во Молдавија и има големо влијание на демографијата и економијата во државата. Молдавските разузнавачки и безбедносни служби пресметале дека од 600.000 до 1 милион молдавски граѓани (речиси 25% од населението во Молдавија) работат во странство, најчесто нелегално.
Јазик
уредиГлавни статии: Јазиците во Молдавија, Молдавски јазик и Романскиот јазик
Според Уставот од 1994 година, национален јазик на Република Молдавија е молдавскиот јазик, заснован на латиница. Меѓутоа со Декларацијата за независнот од 1991 година, романскиот јазик е именуван како службен јазик. Државниот закон за јазици од 1989 година обрнува внимание на молдавско-романската јазична идентичност. Постои политичка дилема околу името на главната етничка припадност на Република Молдавија. Имено, во периодот помеѓу 2003 и 2009 година, комунистичката влада усвоила национален политички концепт во кој се наведува дека еден од приоритетите на националната политика на Република Молдавија е зацврстување на постоењето на молдавскиот јазик. Научниците се согласуваат дека молдавскиот и романскиот се всушност еден ист јазик, додека придавката „молдавски“ се користи во одредени политички контексти. Рускиот јазик (покрај службениот јазик) се користи како „јазик на меѓуетничка комуникација“ и зазема широка примена на повеќе рамништа во општеството и државата. Горенаведениот политички концепт меѓудругото укажува на руско-молдавската двојазичност која е карактеристична за Молдавија. Според пописот од 2004 година, земјата има забележително руско (6%) и украинско (8,4%) население. Половина од етничките Украинци, 27% Гагаузи, 35% Бугари и 54% од останатите етнички малцинства говорат руски мајчин јазик. Во Молдавија, на вкупно 541.000 жители (16% од вкупното население) прв (мајчин) јазик им е рускиот, вклучувајќи 130.000 етнички Молдавци. Од друга страна, 47.000 жители од етничките малцинства говорат прв романски јазик. Гагаускиот и украинскиот јазик имаат значително регионално говорно подрачје и токму затоа заедно со рускиот го носат статусот на службен јазик во Гагаузија и Приднестровие поединечно.
| Население на Молдавија | Молдавски (Романски) | Руски | Украински | Гагауски | Бугарски | Останати јазици односно неизјаснети |
| Мајчин јазик | 2.588.355 76,51% |
380.796 11,26% |
186.394 5,51% |
137.774 4,07% |
54.401 1,61% |
35.612 1,04% |
| Говорат прв јазик | 2.543.354 75,17% |
540.990 15,99% |
130.114 3,85% |
104.890 3,10% |
38.565 1,14% |
25.419 0,75% |
Молдавија покрај тоа што припаѓа на групата говорители на романски јазици, од 1996 година земјата е полноправна членка на Франкофонијата (Меѓународна организација на Франкофонијата). Во учебната 2009/10 францускиот јазик е прв изучуван странски јазиц во Молдавија, проследен со англискиот и потоа германскиот како трет најизучуван странски јазик. Имено, францускиот се предавал на 52% од учениците како прв странски јазик и 7% како втор, додека англискиот 48% како прв и 6% како втор странски јазик. Германскиот јазик се предавал на 3% од учениците како прв и исто толку како втор странски јазик.
Култура во Молдавија
уредиГлавна Статија: Културата во Молдавија
Со географска локација на крстопатот на латинската, словенската и останатите култури, Молдавија ја збогатила својата културата прифаќајки и негувајќи ги традициите од соседите како и од други повлијателни извори. Молдавското културно богатство се темели на безбројните цркви и манастири изградени во XV век од страна на големиот владетел Стефан Велики, делата од доцната ренесанса на митрополитите Варлаам и Дософтеј, други познати научници и славни имиња како: Григоре Уреке, Мирон Космин, Димитрие Кантемир, Николај Милеску, Јон Никулче. Во XIX век Молдавците од териториите на средовековното кнежевство на Молдавија, (територии кои подоцна биле поделени помеѓу Австрија, Русија и османлискиот вазал Молдавија (по 1859 година Романија), оствариле значителен придонес при формирањето на модерната романска култура. Помеѓу нив имало многу бесарабијци како: Александру Доники, Александру Хаждеу, Богдан Петричеику Хаждеу, Константин Стамати, Константин Стамати-Чуреа, Костаке Негруци, Алеку Русо, Константин Стере. Михаи Еминеску, романтичар и поет и Јон Креанга, писател, се смеетаат за национални писатели на двете држави Романија и Молдавија и воедно претставуваат највлијателни фигури во романскиот јазик. Најголемата етничка група во Молдавија говори романски јазик и ја споделува романската култура. Истата била под големо влијание на византиската култура (преку Источното православие). Земјата меѓудругото има неколку важни малцински етнички заедници и тоа: 4,4% Гагаузи (христијански турски народи), потоа Грци, Ерменци, Пољаци, Украинци, кои иако биле немногубројни, сепак на почетокот на XVII век оставиле културни одбележја. Во XIX век биле забележани доселувања на многу повеќе украински народи од Подолија и Галиција, како и нови заедници на Липовани, Бугари и Бесарабиски Германци. Во вториот дел на XX век во Молдавија е забележана голема советска емиграција, која со себе донела повеќе елементи од советската култура.
Религија
уредиГлавна статија: Религијата во Молдавија
Религијата во Молдавија е одвоена и независна од државата. Уставот на Република Молдавија предвидува слобода на религиозно определување, а Владата генерално го почитува ова право во практика; Сепак, законот содржи ограничувања што, на моменти, спречува одредени активности на некои верски групи. Најголема религија е христијанството, според кое 90% од населението се Православни христијани. Административно, постојат две автономни цркви кои припаѓаат на две автокефални цркви (со руски и романски јазик) во рамките на Источното Православие. Молдавската Православна црква (која припаѓа на Руската православна црква), според Државната служба за верски прашања, има 1.194 парохии, а Бесарабиската митрополија (припаѓа на Романската Православна Црква) има 124 парохии.
Во земјата има и верници на Римокатоличката црква, Баптистичката, Пентекостите, муслимани, евреи, Јеховини сведоци итн. Според најновите бројки на располагање, Еврејската заедница има околу 31.300 верници, од кој околу 20.000 живеат во Кишинев, 3.100 во Белци и околните области; 2.200 во Тираспол; 2.000 во Бендер, а 4.000 во други помали градови.
На пописот од 2004 година, православните христијани (кои сочинуваат 93,3% од населението на Молдавија), не биле приморани да се декларираат на која црква припаѓаат. Имено, Молдавската православна црква, под надлежност и потчинета од Руската православна црква и Православната црква на Бесарабија, под надлежност и потчинета од Романската православна црква, тврдат дека се национална црква на земјата. Останатите 1,9% од населението се протестанти, 0,9% припаѓаат на останати религии, 1,0% се нерелигиозни, 0,4% се атеисти и 2,2% не одговориле на прашањето од пописот.
Образование
уредиГлавна статија: Образованието во Молдавија
.jpg)
Во Молдавија постојат шеснаесет државни и петнаесет приватни институции за високо образование каде се образуваат вкупно 126.100 студенти, односно 104.300 во државните и 21.700 во приватните установи. По распадот на Советскиот Сојуз, Молдавија постојано бележи пораст на студенти на пресметани 10.000 жители и тоа: 217 во 2000/2001 и 351 во сеозоната 2005/2006. Националната библиотека на Молдавија била основана во 1832 година, додека најголемите научни градби, Државниот универзитет и Академијата за науки на Молдавија биле основани во 1946 година.
Медиуми
уредиГлавни статии: Телевизијата во Молдавија, Киното во Молдавија и Печатените медиуми во Молдавија
Во октомври 1939 година, во Кишинев беше пуштено во етер првото радио на Молдавија, Радио Бесарабија, локална станица на романската радиодифузна куќа. Телевизијата во Молдавија беше претставена во април 1958 година во рамките на советската телевизија. Преку кабелска телевизија, гледачите во Молдавија можат да користат многубројни руски телевизиски канали, неколку романски канали и неколку верзии на меѓународни канали на руски јазик. Освен тоа, се емитуваат еден руски и два локални канали.
Криминал
уредиГлавна статија: Криминалот во Молдавија
Светската книга на факти на ЦИА (англиски: CIA World Factbook) ги бележи широкораспространетиот криминал и активностите на „подземната“ економија како најголем проблем во Молдавија.
Здравство
уредиГлавна статија: Здравството во Молдавија
Просечната стапка на породувања во Молдавија изнесува 1,5 деца по жена. Јавната потрошувачка за здравството изнесува 4,2% од БДП, додека приватните трошоци за здравството изнесуваат 3,2%. Молдавија има околу 264 доктори на 100.000 луѓе. Во 2004 година, здравствените трошоци изнесувале 138 американски долари (ПКМ) по глава на жител.
Храна и пијалаци
уреди
Молдавската кујна е слична со соседната романска и е збогатена со елементи од руската, турската и украинската кујна. Главните јадења вклучуваат говедско, свинско, компири, зелка и различни житарки. Народни алкохолни пијалаци се Дивин (молдавска ракија), пивото и локалните вина. Вкупното регистрирано консумирање алкохол е приближно еднакво поделено помеѓу алкохолните пијалаци, пивото и виното. Просечното годишно консумирање на чист алкохол кај возрасни, по жител, во периодот од 2003-2005 изнесуваше 18,2 литри, што е најмногу во светот.
Музика
уредиГлавна статија: Музиката во Молдавија
Покрај најистакнтатите молдавски композитори се наоѓаат: Гавриил Музическу, Штефан Неага и Еуген Дога. Во полето на забавната музика, Молдавија ја претстави групата О-зоне, која во 2003 година стана буквално хит на сцената со нивната светски позната песна „Драгостеа дин теи“ (романски: "Dragostea din tei") (задржувајќи се на првото место на европската топ 100 листа летото 2004). Молдавија е учесничка на Евровизија од 2005 година. Друга позната музичка група е „Ска Рок“ (англиски: Ѕka rock), која ја претставуваше земјата за првпат на Евровизија во 2005 година и завршувајќи на високото шесто место. Во мај 2007 година, претставник на Евровизија на Молдавија во Хелсинки била Наталија Барбу со песната „Фајт“ (борба). Наталија се проби до финалето со многу мала разлика. Нејзината рок песна беше агресивна по природа исто како и изведбата. Го освои десеттото место со 109 бода. Потоа на Евровизијата во 2011 година, групата „Здоб ши Здуб“ (романски: Zdob și Zdub) ја претстави Молдавија, завршувајќи на дванаесеттото место. Друг познат забавен музичар е Дан Белан, кој во 2010 година го издаде албумот „Chica Bomb“. Групата „СанСтроук Проџект“ (англиски: SunStroke Project) со Оља Тира ја претставија Молдавија во 2010 година на Евровизија, со нумерата „Run Away“. Нивната изведба беше забележана на поширока сцена како и проследувана на интернет поради динамичноста на музиката и типичниот звук на саксофонот. Покрај најистакнатите класични музичари на Молдавија се наоѓа Марк Пестер, познат виолинист, диригент и прв професор на Државниот конзерваториум. Марк Пестер бил ученик на славниот учител за виолина, Леополд Ауер, на конзерваториумот Св. Петерсбург. Како диригент, тој ги организираше првите опери во Молдавија изведени со најголемите солисти, вклучувајќи го Сергеј Рахмањинов. Други познати класични музичари во Молдавија се Марија Биешу еден од водечките сопрани во светот и победник на меѓународен натпревар на Јапонија, пијанистот Марк Зелстер, победник на меѓународен натпревар на СССР, натпреварот Маргарит Лонг во Париз и победник на натпреварот Бусони во Болзано, Италија. Друг одличен пијанист е Олег Мајсенберг, победник на Шуберт Меѓународниот натпревар во Виена.
Спорт
уредиГлавна статија: Спортот во Молдавија
„Транта“ (вид на борење) е национален спорт во Молдавија.
Фудбалот е најпопуларен спорт во земјата. Рагбито е исто така застапено. Забележани се двојно повеќе новопријавени играчи и речиси 10.000 навивачи ги следат натпреварите на Европскиот куп на нации.
Најпрестижната трка со велосипеди во Молдавија е Претседателскиот куп, одржан за првпат во 2004 година. На летните Олимписки игри во 2012 година, Кристина Лову го освои бронзениот медал на натпреварувањето во кревање тегови за жени (категорија 48-53 кг).
Празници
уредиНаводи
уреди- ↑ 1,0 1,1 „Chisinau Recognizes Romanian As Official Language“. rferl.org. rferl.org. Associated Press. 5 December 2013. Посетено на 6 December 2013.
- ↑ Roudik, Peter (23 December 2013). „Moldova: Romanian Recognized as the Official Language“. Law Library of Congress. Посетено на 13 June 2014.
- ↑ „The text of the Declaration of Independence prevails over the text of the Constitution“. Constitutional Court of Moldova. 5 December 2013. Посетено на 13 June 2014.
- ↑ National Bureau of Statistics of Moldova (2 јануари 2015). "Preliminary results of the 2014 census.". Соопштение за печат.
- ↑ „Национална статистичка служба на Молдавија“. Посетено на 2013-10-09. (романски)
- ↑ „Попис во Приднестровие 2004“. Languages-study.com. Посетено на 2013-10-09. (руски)
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 „World Economic Outlook Database, April 2014“. IMF. Посетено на 28 January 2015.
- ↑ „GINI index (World Bank estimate)“. The World Bank. Посетено на 9 November 2016.
- ↑ „2014 Human Development Report Summary“ (PDF). United Nations Development Programme. 2014. стр. 21–25. Посетено на 27 July 2014.