Википедија

Каталина Арпадовиќ

Каталина (средината на 13 век-по 1316 година) била унгарска принцеза и српска кралица, сопруга на кралот Драгутин.[1]

Катерина Унгарска, кралица на Србија, манастир Свети Ахилеос, Ариље, 1296 г.

Бракот на Драгутин и Каталина бил склучен во 1268 година со цел да се зајакне мировниот договор меѓу Србија и Унгарија. Од 1276 до 1282 година ја носела титулата српска кралица. Малку информации за унгарската принцеза се зачувани во биографиите на надбискупот Данило. Таа го надживеала својот сопруг, бидејќи се споменувала во државниот парламент кога Драгутин се состанал непосредно пред неговата смрт. Годината на смртта на кралицата Каталина не е позната. На Драгутин му родила два сина: Владислав и Урошица, како и ќерките Јелисавета, Катарина, Маргарита и Урса [2]. Ликот на Каталина е зачуван на фреските во црквата Свети Ахил во Ариље и во Ѓурѓовските столбови кај Нови Пазар.

Биографија уреди

семејството уреди

 
Кралски печат на Стефан, татко на Каталина Арпад.

Каталина била ќерка на унгарскиот крал Стефан V Арпад и неговата сопруга Јелисавета Куманка. Родена била во средината на 13 век, кога на унгарскиот трон се наоѓал нејзиниот дедо Бела IV (1235-1270). Таткото на Каталина, Стефан V имал уште пет деца со Елизабета: Ладислав IV, крал на Унгарија, кој го наследил својот татко во 1272 година и владеел до неговата смрт во 1290 година, Андреј, војвода од Славонија, Марија, кралица на Неапол, како сопруга на Карло II од Анжу, Елизабета, која подоцна се омажила за братот на Драгутин Милутин и Ана, првата сопруга на византискиот император Андроник II.

Склучување на брак уреди

Во историографијата, бракот на Драгутин и Каталина бил поврзан со српско-унгарската војна од 1268 година. Деталите за оваа војна се познати само врз основа на унгарски дипломатски материјал, додека во српските извори не се споменува. Пет повелби сведочат за нападот на српскиот крал Урош на Мачва бановина во 1268 година. Тогаш управувал внукот на унгарскиот крал, Бела Ростиславиќ, кој побарал помош од својот дедо во борбата против српската војска. Во решавачка битка Урош бил поразен и заробен. Тој бил принуден да плати откуп и да ги прифати условите од мировниот договор. Еден од условите бил склучувањето на бракот на Каталина и Драгутин, што требало да го зајакне договорот.[3][4] Исто така, воведена била титулата „млад крал“, по примерот на слична институција во Унгарија, која го назначила Драгутин за престолонаследник на неговиот татко.[5] Урош ја презел обврската да му даде на синот дел од територијата на управа.

 
Печат на Јелисавета Куманка, мајката на Каталина.

Нема информации дека бракот се случил во 1268 година, но очигледно тоа било така. Драгутин се споменувал како зет на унгарскиот крал Стефан, таткото на Каталина[6] (кој го наследил во 1270 година и владеел до неговата смрт во 1272 година) споменуван во договорот меѓу Унгарија и Чешката Република, по војната меѓу Стефан и Отокар, како верен вазал на унгарскиот крал.[7][8] Од друга страна, до српско-унгарската врска со бракот на Драгутин и Каталина можело да дојде делумно благодарение на унгарското потекло на Јелена Анжујска, мајката на Драгутин. Гордон Мек Даниел изнел прилично убедлива теза дека Јелена била ќерка на Јован Ангел Сремски, еден од најмоќните унгарски благородници во средината на 13 век.

Српска кралица (1276-1282) уреди

 
Стефан Драгутин, сопругот на Каталина.

За време на неговото двегодишно владеење, таткото на Каталина, Стефан вршел притисок врз Драгутин да побара од неговиот татко да одвои делови од Србија во администрација. Доказ за тоа наоѓаме во биографијата на Драгутин за архиепископот Данило како дел од „Животот на српските кралеви и архиепископи“.[9] Данило ја споменувал Каталина на неколку места, секогаш опишувајќи ја со убави зборови. Пишувајќи од временска дистанца од над 50 години, Данило ги сублимирал настаните што се случиле во текот на неколку години, хронолошки ставајќи ги притисоците на унгарскиот крал во периодот блиску до граѓанската војна, за која знаеме дека дошла во 1276 година. Меѓутоа, бидејќи Стефан умрел во 1272 година, притисокот морал да дојде порано. По смртта на Стефан, во Унгарија избувнала битка за тронот, во која Јоаким Гуткелед, заштитникот на синот на Стефан Ладислав и миленикот на Јелисавета,[6] се истакнал како најмоќен благородник. Очигледно Драгутин побарал од нив помош за соборување на татко му во 1276 година, за што сведочи спомнувањето на Куман во војската на Драгутин.[10][11] Јелисавета Куманка, како мајка на Каталина, можела да посака нејзината ќерка да стане српска кралица, а Јоаким можел да добие посилна поддршка во Србија кога Драгутин бил на нејзиниот престол. Во битката кај Гацко, Драгутин загинал во есента 1276 година, тој го победил својот татко и го принудил да абдицира и да се повлече во Хум. Набрзо добил прошка од Јелена Анѓел за соборувањето на татко му и ѝ дал парче земја на брегот, нагласувајќи ја разликата меѓу него и неговиот татко [12]. Можно е и братот на Драгутин, Милутин да добил дел од земјата, иако изворите не ја поддржуваат таа претпоставка.[13]

За време на шестгодишното владеење на Драгутин нема вести за Каталина како српска кралица. Со абдицирањето во Дежево во 1282 година, Драгутин му го предал рашкиот престол на својот брат Милутин, послушајќи се на желбите на владетелот кој не ја сакал неговата пасивна политика кон Византија. Две години подоцна, Драгутин ги добил Мачван Бановина, Усора и Соли од мајката на Каталина, кои заедно со териториите ги задржал во 1282 година, стана дел од неговата Сремска земја. По победата во војната со Дрман и Куделин, куманските господари од Браничево, Драгутин ги придружил овие територии на Сремската земја.[14]

Последни години уреди

 
Сремска земја (1284-1316)

Следното спомнување на сопругата на Драгутин бил од 1310 година. Анонимниот автор Descriptio Europae Orientalis (Опис на Источна Европа) го спомнувал во убаво светло, пишувајќи за кралот Драгутин.[15] Каталина била следно спомната во биографиите на Данило само околу 1314/15 година. Во „Животот на кралицата Јелена“ била зачувана приказната за посетата на Каталина и сопругата на Милутин, Симонида Палеолог на гробот на Јелена во манастирот Градац.[16] Посетата не можела да се случи пред смртта на Јелена (февруари 1314), а веројатно ниту за време на бунтот на Стефан Дечански, кој се случил во пролетта истата година. Не може да се дадат попрецизни хронолошки детерминанти. Драгутин се споменувал како жив за време на посетата на Симонида на Белград, така што горната хронолошка граница била март 1316 година. Сопругата на Милутин го посетил главниот град на Драгутин и отиде во Градац со Каталина да се поклони на гробот на нејзината свекрва.

Спомнувањето на Каталина го наоѓаме на крајот од животот на Драгутин. Непосредно пред неговата смрт, Драгутин се замонашил, земајќи го името Теоктист, по што свикал владетелски собор на кој му го предал тронот на својот син Владислав. Присуството на Каталина било забележано на советот.[17] Ова било последното спомнување на Каталина во пишаните историски извори. Пишувајќи за побожниот живот на кралот Драгутин, Данило наведувал дека кралот на Срем „живеел со својата жена како со својата сестра“.[18] Не се споменувал како жив во Барското генеалогија на Гијом Адам, кој подетално пишува за владеењето на синот на Драгутин, Владислав по смртта на кралот Милутин (1321-1324). Ликот на Каталина бил зачуван во форма на фреска со ликот на кралот Драгутин во неговите дарови, црквата Свети Ахил во Ариље и капелата на манастирот Ѓурѓеви ступови.[1] Во Троношката хроника од 1791 година. Се наведува дека Каталина била основач на манастирот Троноше. Познато е дека Каталина починала по кралот Драгутин.

Потомството уреди

Каталина и Драгутин имале два сина:

  • Стефан Владислав II, го наследил својот татко на чело на Сремската земја. Милутин го затворил набргу по смртта на Драгутин. По смртта на Милутин во 1321 година. Владислав бил ослободен и ја презел власта над териториите на татко му, со кои тој владеел во следните три-четири години.
  • Стефан Урошиќ Немањиќ умрел како монах пред својот татко. Се споменува како кандидат на неговиот татко за српски крал за време на граѓанската војна меѓу Милутин и Драгутин (1299 / 1301-1311 / 12).

Стефан Урошиќ починал без деца, додека Владислав имал деца, но нивните имиња не се познати. Тие секако не учествувале во политичкиот живот на Србија.

Од ќерките на Каталина и Драгутин по име била позната само Јелисавета Немањиќ, мажена за босанскиот бан Стефан И Котроманиќ. Преку неа продолжила да опстојува лозата на Драгутин, а босанскиот крал Твртко Котроманиќ во 1377 година ги засновал своите права на унгарската круна врз основа на неговото потекло од кралот Драгутин.[19] Михаило Диниќ го докажал постоењето на уште две ќерки, Катарина и Магдалена, кои во документ на Државниот архив на Дубровник се споменувале како братучетки на Јелена Анжујска.[20] Можно било ќерката на Каталина и Драгутин да била сопруга и на Павле Шубиќ, по име Урса или Урсула, преку која бил поврзан со династијата Анжу.[21]

Наводи уреди

  1. ↑ 1,0 1,1 Српски биографски речник, том 4, Матица српска, 2009. године, одредница „Каталина/Кателина“, pp. 890.
  2. ↑ Дејан Јечменица, Немањићи другог реда, Универзитет у Београду - Филозофски факултет, Београд 2018, стр. 95
  3. ↑ Станојевић (1935), 191-198, покушао је оспорити вести угарских повеља да је краљ Урош заробљен у бици. Његове тезе побио је Михаило Динић.
  4. ↑ Динић (1948), 30-36
  5. ↑ Ивковић (1957), 59-60
  6. ↑ 6,0 6,1 Рокаи, Ђере (2002), 87
  7. ↑ Станојевић (1936), 2-4
  8. ↑ Ћирковић (1998), 11-13
  9. ↑ Данило (2008), 61-62
  10. ↑ Данило (2008), 64
  11. ↑ Узелац (2009), 7-8
  12. ↑ Данило (2008), 64-65
  13. ↑ Станојевић (1937), 1-2
  14. ↑ Историја српског народа (1999), 481-482
  15. ↑ Живковић, Петровић, Узелац (2013), 126
  16. ↑ Данило (2008), 128-129
  17. ↑ Данило (2008), 129
  18. ↑ Данило (2008), 131
  19. ↑ Пурковић (1996), 42
  20. ↑ Динић (1964), 239-247
  21. ↑ Динић (1964), 240

Литература уреди

  • Анонимен опис на Европа Ориенталис. Анонимен опис на Источна Европа, Институт за историја, Живковиќ Тибор, Петровиќ Владета, Узелац Александар, Белград (2013)
  • Житијата на српските кралеви и архиепископи, Архиепископ Данило, Белград: Просвета, 2008 г.

Надворешни врски уреди

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Каталина_Арпадовиќ&oldid=5082324“