Тибетско писмо
Тибетското писмо е официјално писмо за тибетските и некои останати јужноазиски јазици. Тибетското писмо не е азбука, туку абугида и е дел од групата на индиски писма. Како и сите абугиди, така и ова писмо е азбучно-сегментско, односно секој знак е составен од комбинација на согласка и самогласка. Печатната форма на тибетското писмо се нарекува „учен“ (тибетски: དབུ་ཅན་, Вајли: dbu-can; 'со рака'), додека пак ракописната форма на писмото се нарекува „уме“ (тибетски: དབུ་མེད་, Вајли: dbu-med; 'безглавно').
| Тибетско писмо | |
|---|---|
 Пример за тибетското писмо: Ом мани падме хум мантра. | |
| Тип | Abugida
|
Период | околу 650–денес |
| Правец на пишување | од лево кон десно  |
| Јазици | тибетски јазици ѕонгка ладакиски сикимски балтиски таманшки шерпски цанглански гуруншки |
| Сродни писма | |
Матични системи | |
Изведени системи | лимбуанско писмо лепчанско писмо пагспа |
| ISO 15924 | |
| ISO 15924 | Tibt, 330 , Tibetan |
| Уникод | |
Уникоден назив | Tibetan |
| U+0F00–U+0FFF | |
[a] семитското потекло на индиските писма не е сосема прифатливо. | |
Ова писмо е тесно сврзано со поширокиот тибетски културен идентитет. Освен во Тибет, ова писмо се користи и во Бутан, Индија, Непал и Пакистан.[1] Од тибетското писмо настанале следниве писма: лумбуанско писмо, лепчанско писмо,[2] и пагспа.[2] Тибетското писмо настанало од писмото брами или „индиско писмо“.
Печатна и ракописна форма уреди
Печатната форма на тибетското писмо се нарекува „учен“ (тибетски: དབུ་ཅན་, Вајли: dbu-can; 'со рака'), додека пак ракописната форма на писмото се нарекува „уме“ (тибетски: དབུ་མེད་, Вајли: dbu-med; 'безглавно'). Ракописната форма ја нема препознатливата главна црта.
Опис уреди
Како и кај останатите индиски писма, така и кај ова, секоја согласка (или знак за согласка) ја содржи зададената согласка и самогласката 'а'. Уникатна особина на тибетското писмо е тоа што согласките може да се запишат како радикали (нормална состојба) или може во друг облик, како што се горниот и долен индекс. Горниот индекс е за согласките 'р', 'л' и 'с', а долниот индекс е за согласките 'ј', 'р', 'л' и 'w'. Како пример за ова е земен радикалот 'ка' и неговите комбинации 'кра' и 'рка'. Во двата случаи, знакот за 'ка' се користи, но кога 'р' е во средината, тогаш таа буква се пишува во долен индекс. Од другата страна пак, кога 'р' е пред согласката и самогласката ('ка'), тој глас се пишува во горен индекс.[2] 'Р' ја менува својата форма кога е во горен индекс; како རྐ рка. Сепак, исклучок на ова е རྙ 'рнја' (rnya). Слично, согласките w, r, и y менуваат форма кога се под согласките; како ཀྭ kwa; ཀྲ kra; ཀྱ kya.
Покрај формите на горен и долен индекс, некои согласки може да ги имаат и следните позиции: прескриптивна (пред дадената согласка), поскриптивна (по дадената согласка) и пост-постскриптивна (и две места по дадената согласка). Така на пример, согласките 'g', 'd', 'b', 'm' и ’a може да се користат во прескриптивна позиција лево од останатиот радикал, додека постскриптивната позиција може да ја имаат следниве согласки 's', 'g', 'n', 'b', 'd', 'm', ’a, 'r', 'n̄', 's' и 'l'. Третата позиција се јавува кај 'd' и 's'.[2]
Самогласките во ова писмо се 'a', 'i', 'u', 'e' и 'o'. Самогласката 'а' е присутна (во изговор и правопис) кај сите знаци за согласки. Останатите самогласки се означуваат во зборот со употреба на самогласки знаци, како во примериве ཀ ka, ཀི ki, ཀུ ku, ཀེ ke, ཀོ ko. Самогласките 'и', 'е' и 'о' се над согласката, а 'у' во под.[2] Нема правописни знаци за кратки и долги самогласки, освен кај транслитерација на санскритски зборови.
Во тибетскиот, слоговите (зборовите) се пишуваат од лево кон десно.[3] Слоговите се одделени со 'цег' (་) бидејќи голем број од тибетските слогови (зборови) се едносложни. Овој знак служи како празно место бидејќи во јазикот такво нешто технички не постои.
Тибетското писмо нема знаци и за тоновите, бидејќи некои тибетски јазици имаат тонови. Во времето кога се создавало писмото, сите дијалекти и тибетски јазици немале тонови.
Тибетското писмо има 30 самогласки, познати и како радикали.[2]
| ཀ ka /ká/ | ཁ kha /kʰá/ | ག ga /kà, kʰà/ | ང nga /ŋà/ |
| ཅ ca /tʃá/ | ཆ cha /tʃʰá/ | ཇ ja /tʃà/ | ཉ nya /ɲà/ |
| ཏ ta /tá/ | ཐ tha /tʰá/ | ད da /tà, tʰà/ | ན na /nà/ |
| པ pa /pá/ | ཕ pha /pʰá/ | བ ba /pà, pʰà/ | མ ma /mà/ |
| ཙ tsa /tsá/ | ཚ tsha /tsʰá/ | ཛ dza /tsà/ | ཝ wa /wà/ (првично не била дел од писмото)[4] |
| ཞ zha /ʃà/[5] | ཟ za /sà/ | འ 'a /hà/[6] | |
| ཡ ya /jà/ | ར ra /rà/ | ལ la /là/ | |
| ཤ sha /ʃá/[5] | ས sa /sá/ | ཧ ha /há/[7] | |
| ཨ a /á/ |
Транслитерација на санскритскиот уреди
Самогласки уреди
| деванагари | МАТС | тибетски | самогласен знак | деванагари | МАТС | тибетски | самогласен знак | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| अ | a | ཨ | औ | au | ཨཽ | ཽ | ||
| आ | ā | ཨཱ | ཱ | ऋ | ṛ | རྀ | ྲྀ | |
| इ | i | ཨི | ི | ॠ | ṝ | རཱྀ | ཷ | |
| ई | ī | ཨཱི | ཱི | ऌ | ḷ | ལྀ | ླྀ | |
| उ | u | ཨུ | ུ | ॡ | ḹ | ལཱྀ | ཹ | |
| ऊ | ū | ཨཱུ | ཱུ | अं | aṃ | ཨཾ | ཾ | |
| ए | e | ཨེ | ེ | अँ | ཨྃ | ྃ | ||
| ऐ | ai | ཨཻ | ཻ | अः | aḥ | ཨཿ | ཿ | |
| ओ | o | ཨོ | ོ | |||||
Согласки уреди
| деванагари | МАТС | тибетски | деванагари | МАТС | тибетски | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| क | ka | ཀ | द | da | ད | |
| ख | kha | ཁ | ध | dha | དྷ | |
| ग | ga | ག | न | na | ན | |
| घ | gha | གྷ | प | pa | པ | |
| ङ | ṅa | ང | फ | pha | ཕ | |
| च | ca | ཙ | ब | ba | བ | |
| छ | cha | ཚ | भ | bha | བྷ | |
| ज | ja | ཛ | म | ma | མ | |
| झ | jha | ཛྷ | य | ya | ཡ | |
| ञ | ña | ཉ | र | ra | ར | |
| ट | ṭa | ཊ | ल | la | ལ | |
| ठ | ṭha | ཋ | व | va | ཝ | |
| ड | ḍa | ཌ | श | śa | ཤ | |
| ढ | ḍha | ཌྷ | ष | ṣa | ཥ | |
| ण | ṇa | ཎ | स | sa | ས | |
| त | ta | ཏ | ह | ha | ཧ | |
| थ | tha | ཐ | क्ष | kṣa | ཀྵ |
Санскритските согласки ट ठ ड ण ष (ṭa, ṭha, ḍa, ṇa, ṣa) се претставени со превртување на буквите ཏ ཐ ད ན ཤ (ta, tha, da, na, sha) за да се добие ཊ ཋ ཌ ཎ ཥ (Ta, Tha, Da, Na, Sa). Класично правило е да се транслитерираат च छ ज झ (ca cha ja jha) со ཙ ཚ ཛ ཛྷ (tsa tsha dza dzha), но денес може да се сретнат и ཅ ཆ ཇ ཇྷ (ca cha ja jha).
Уникод уреди
| тибетско писмо[1][2] уникодна табела за тибетското писмо | ||||||||||||||||
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | |
| U+0F0x | ༀ | ༁ | ༂ | ༃ | ༄ | ༅ | ༆ | ༇ | ༈ | ༉ | ༊ | ་ | ༌ | ། | ༎ | ༏ |
| U+0F1x | ༐ | ༑ | ༒ | ༓ | ༔ | ༕ | ༖ | ༗ | ༘ | ༙ | ༚ | ༛ | ༜ | ༝ | ༞ | ༟ |
| U+0F2x | ༠ | ༡ | ༢ | ༣ | ༤ | ༥ | ༦ | ༧ | ༨ | ༩ | ༪ | ༫ | ༬ | ༭ | ༮ | ༯ |
| U+0F3x | ༰ | ༱ | ༲ | ༳ | ༴ | ༵ | ༶ | ༷ | ༸ | ༹ | ༺ | ༻ | ༼ | ༽ | ༾ | ༿ |
| U+0F4x | ཀ | ཁ | ག | གྷ | ང | ཅ | ཆ | ཇ | ཉ | ཊ | ཋ | ཌ | ཌྷ | ཎ | ཏ | |
| U+0F5x | ཐ | ད | དྷ | ན | པ | ཕ | བ | བྷ | མ | ཙ | ཚ | ཛ | ཛྷ | ཝ | ཞ | ཟ |
| U+0F6x | འ | ཡ | ར | ལ | ཤ | ཥ | ས | ཧ | ཨ | ཀྵ | ཪ | ཫ | ཬ | |||
| U+0F7x | ཱ | ི | ཱི | ུ | ཱུ | ྲྀ | ཷ | ླྀ | ཹ | ེ | ཻ | ོ | ཽ | ཾ | ཿ | |
| U+0F8x | ྀ | ཱྀ | ྂ | ྃ | ྄ | ྅ | ྆ | ྇ | ྈ | ྉ | ྊ | ྋ | ྌ | ྍ | ྎ | ྏ |
| U+0F9x | ྐ | ྑ | ྒ | ྒྷ | ྔ | ྕ | ྖ | ྗ | ྙ | ྚ | ྛ | ྜ | ྜྷ | ྞ | ྟ | |
| U+0FAx | ྠ | ྡ | ྡྷ | ྣ | ྤ | ྥ | ྦ | ྦྷ | ྨ | ྩ | ྪ | ྫ | ྫྷ | ྭ | ྮ | ྯ |
| U+0FBx | ྰ | ྱ | ྲ | ླ | ྴ | ྵ | ྶ | ྷ | ྸ | ྐྵ | ྺ | ྻ | ྼ | ྾ | ྿ | |
| U+0FCx | ࿀ | ࿁ | ࿂ | ࿃ | ࿄ | ࿅ | ࿆ | ࿇ | ࿈ | ࿉ | ࿊ | ࿋ | ࿌ | ࿎ | ࿏ | |
| U+0FDx | ࿐ | ࿑ | ࿒ | ࿓ | ࿔ | ࿕ | ࿖ | ࿗ | ࿘ | ࿙ | ࿚ | |||||
| U+0FEx | ||||||||||||||||
| U+0FFx | ||||||||||||||||
| Белешки | ||||||||||||||||
Поврзано уреди
Наводи уреди
- ↑ Chamberlain 2008
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Daniels, Peter T. and William Bright. The World’s Writing Systems. New York: Oxford University Press, 1996.
- ↑ Asher, R. E. ed. The Encyclopedia of Language and Linguistics. Tarrytown, N. Y.: Pergamon Press, 1994. 10 vol.
- ↑ Старотибетскиот јазик немал глас /w/.
- ↑ 5,0 5,1 Во случајот на 'zh' и 'sh', 'h' означува палатализација.
- ↑ h или апостроф (’) често означува аспирација (призвучност).
- ↑ Буквата h означува безвучна грлена струјна согласка.
Литература уреди
- Asher, R. E. ed. The Encyclopedia of Language and Linguistics. Tarrytown, NY: Pergamon Press, 1994. 10 vol.
- Beyer, Stephan V. (1993). The Classical Tibetan Language. Reprinted by Delhi: Sri Satguru.
- Chamberlain, Bradford Lynn. 2008. Script Selection for Tibetan-related Languages in Multiscriptal Environments. International Journal of the Sociology of Language 192:117–132.
- Csoma de Kőrös, Alexander. (1983). A Grammar of the Tibetan Language. Reprinted by Delhi: Sri Satguru.
- Csoma de Kőrös, Alexander (1980–1982). Sanskrit-Tibetan-English Vocabulary. 2 vols. Reprinted by Delhi: Sri Satguru.
- Daniels, Peter T. and William Bright. The World’s Writing Systems. New York: Oxford University Press, 1996.
- Das, Sarat Chandra: “The Sacred and Ornamental Characters of Tibet”. Journal of the Asiatic Society of Bengal, vol. 57 (1888), pp. 41–48 and 9 plates.
- Das, Sarat Chandra. (1996). An Introduction to the Grammar of the Tibetan Language. Reprinted by Delhi: Motilal Banarsidass.
- Jäschke, Heinrich August. (1989). Tibetan Grammar. Corrected by Sunil Gupta. Reprinted by Delhi: Sri Satguru.
Надворешни врски уреди
| „Тибетско писмо“ на Ризницата ? |
- Тибетска калиграфија - како да се пишува тибетски Архивирано на 28 јануари 2013 г..
- Учење пишување на тибетски (PDF 14 MB / DjVu 6.11 MB)
- Unicode area U0F00-U0FFF, Тибетско писмо
- Jomolhari Тибетски фонт
- Преглед на уникодните тибетски фонтови Архивирано на 21 декември 2020 г.
- Тибетските писма и конзервацијата Архивирано на 22 март 2012 г.
- Потеклото на тибетската калиграфија
- Omniglot за тибетското писмо
- Тибетски писма, фонтови и поврзани теми
- Елементи на тибетскиот систем на пишување.
- Вовед во тибетскиот правопис
- Антички писма: тибетски