Википедија

Историја на Иран

Историја на Иран (честопати позната како Персија во западниот свет) е тесно поврзана со историјата на поголем регион кој се протега од реката Дунав на запад, па на исток до реката Инд и Сирдарја, односно од Кавказ, преку Касписко Море и Аралското Езеро на север па сè до Персиски Залив, Омански Залив и Египет на југ.

Иран е дом на една од најстарите континуирани големи цивилизации во светот, со историски и урбани населби уште од 7000 п.н.е.[1] Југозападниот дел од Иранската Висорамнина се наоѓа на подрачјето кое се смета за антички Близок Исток, со неколку цивилизации кои постоеле на тоа подрачје како Еламите во периодот на раното Бронзено време. Хегел ги именува Персијците како „прв историски народ“.[2] Вистинскиот процут на Персија се случило во Железно време, како резултат на доаѓањето на иранските народи на тоа подрачје. Иранските народи ја формирале Медијанската династија (625 п.н.е.)[3], по кое следувало формирање на поголем број на царства, како Ахеменидско Царство, Партско Царство и Сасанидско Царство кои постоеле во класичниот антички период.

Некогаш голема империја, како што отсекогаш била нарекувана како Персија, многу често била освојувана нејзината територија а поради тоа и имала чести промени на територијалните граници. Персија како голема супер сила[4][5], била напаѓана и освојувана од страна на Грци, Римјани, Арапи, Турци, Монголци и други народи, често биле вмешани во политики од големи размери па затоа оваа царство воспоставило слика во светот дека се разликува од останатите поради нејзиниот уникатен политички и културен систем.

Иран е дом на еден од најстарите цивилизации којшто во континуитет некогаш постоеле, со историски и урбани населби, кои датираат 4000 година п.н.е. Медијците ја споиле целата иранска територија заедно со целокупното иранско население во 625 година п.н.е. Ахеменидското Царство е првото од низата на ирански царства кои владееле од Балканот, Северна Африка па сè до Средна Азија со главен град Персеполис. Оваа царство ќесто се нарекува и прво светско царство[6]. Првата персиска империја била единствената цивилизација во целата историја која поврзувала над 40% од светското население, со околу 49,4 милиони од 112,4 милиони луѓе во светот во околу 480 п.н.е.[7] Тие биле наследени од Селевкидите, Партите и Сасанидите кои владееле со Иран скоро 1000 години.

Исламското освојување на Персија довело до распаѓање на Сасанидското Царство во 644 година. Ова претставува пресвртна точка во иранската историја. Исламизацијата на Иран се одвивала од 8 до 10 век и довело до постепено изумирање на зороастријанската религија. Меѓутоа постигнувањата на оваа царство во претходниот период не биле изгубени туку биле присвоени од исламската култура и претопени во ново политичко и цивилизациско царство.

После вековна окупација и нивните династии кои кратковремено претстојувале на престолот, Иран повторно била споен во својата целовитост како независна држава во 1501 година[8]. За време на династијата на Сефевидите кои го востоставиле исламскиот шиизам како официјална државна религија, создавајќи пресвртница во историјата на исламот[9]. Иран бил монархија со кој владеел шах или цар, скоро и без престан од 1501 до 1979 година, до Иранската револуција по која Иран станала република на 1 април 1979 година[10][11].

Во текот на првата половина на 19 век Иран изгубил многу од своите територии на Кавказ, кои со векови биле составен дел на Иран. На овие територии денеска се наоѓаат земјите како Источна Грузија, Дагестан, Азербејџан и Ерменија, и истите биле освоени од страна на Руското Царство по крајот на руско-персиските војни помеѓу (1804-1813) и (1826-1828)[12].

Праисторија уреди

 
Златна чаша во Национален музеј на Иран, која датира од првата половина на првиот милениум п.н.е.
 
Арг-е Бам пред земјотресот од 2003 година.
 
Чога Занбил е еден од ретките постоечки зигурати надвор од Месопотамија и се смета за најдобар зачуван пример во светот.

Палеолит уреди

 

Најраните археолошки артефакти во Иран се најдени во Кашафруд и Гањ Пар и се проценува дека нивната старост е околу 800,000 години во раниот палеолит[13]. Мустеријанско камено орудије направено од неандерталци исто така било пронајдено[14]. Пронајдени се повеќе културни остатоци од неандерталец кои датираат од средниот палеолит најчесто во регионот Загрос и неколку од Централен Иран како што се Ќобе, Кунџи, Бисетун, Тамтама, Варваси и пештерата Јафте[15]. Во 1949 година од страна на Карлтон Кун биле откриени остатоци од нерндерталски живеалишта во пештерата Биситун[16]. Доказите за постоење на активности во доцен палеолит биле пронајдени околу регионот Загрос во пештерите на Керманшах и Ќорамабад, како и неколку во Алборц и Централен Иран.

Неолит во Енеолит уреди

Постојат предмети со човечки или животински лик стари 9,000 г. пронајдени во Тепе Сараб во подрачјето на Керманшах[14]. Во 8 милениум п.н.е. стари земјоделски заедници биле пронајдени како едни од најстарите селски населби наречени Чога Бонут во Суса[17][18][19][20], по претпоставка дека овие населби биле создадени своеиницијативно или како резултат на туѓо влијание. Со проценета иста старост биле пронајдени човечки и животински теракотни фигури во Гањ Даре, во Западен Иран[21].

Југозападниот дел на Иран бил меѓу првите региони користени за одгледување на житни култури, во селата како Суса[22], Чога Миш[1][23], а во планинскиот масив Загрос[24] биле пронајдени тегли за вино стари 7000 г. како и остатоци од населби со приближно иста старост. Двата главни населби од периодот на неолитот биле речната цивилизација на Зајанде Гањ Даре.

Бронзено време уреди

Делови од денешниот северен западен Иран биле дел од културата Кура-Аракс (околу 3400 п.н.е., околу 2000 п.н.е.), кои се протегале во соседните региони на Кавказ и Анадолија.[25][26].

Суса е една од најстарите населби во Иран па и во светот. Била основана најрано во 4,395 г.п.н.е.[27], постара дури и од населби пронејдени во Месопотамија. Главниот заклучок којшто го имаат археолозите е дека Суса е продолжеток на сумерскиот град – држава Урук[28][29]. Во нејзината подоцнежна историја, Суса прераснала во главен град на Еламското Царство основано 4000 г.п.н.е. Низ целокупната територија на Иран може да се пронајдат голем број на населби чија старост би се проценила на 4000 г.п.н.е.[1] Една од најстарите култури на Иранската Висорамнина е цивилизацијата Жироф во југоисточен Иран, во провинцијата Керман.

Оваа местоположба е една од најголемите наоѓалишта на археолошки артефакти во целата област. Археолошките ископини во Жироф пронашле неколку објекти стари 4000 г.п.н.е.[30] постојат многубројни артефакти украсени со животински мотиви, митолошки фигури и други мотиви. Предметите и нивната иконографија се нешто со што археолозите првпат се судриле. Многу од нив биле направени од хролит, сиво-зелен камен, други од бакар, бронза, теракот, а некои дури и од лапис лазули. Неодамнешни ископини на наоѓалишта откриле записи постари од оние од Месопотамија[31][32].

Постојат записи за останати антички цивилизации кои живееле во Иранската Висорамнина пред доаѓањето на иранските племиња во текот на раното железно време. Во раното бронзено време се случиле првите урбанистички градби внатре во самите градови, како и пронаоѓањето на пишувањето во Блискиот Исток. Додека Еламите во бронзеното време се користеле со пишани форми на изразување, писмото на Протоеламите сè уште не е дешифрирано а записите од Сумер кои се однесувааат на Еламите се ретки т.е. недоволни. Рускиот историчар Игор М. Дијаконов смета дека современите жители на иранското плато се потомци на главно неперсиски групи[33].

Рано железно време уреди

Записите стануваат се почести со појавата на Новоасирското Царство и нејзината појава на Иранската Висорамнина. До раниот XX век, постоела теорија дека племињата доаѓале на Иранската Висорамнина од понтиско-касписките степи. Некои тврдат дека со доаѓањето на иранските народи, Еламите биле приморани да ги предадат териториите во нивни раце и полека да се повлечат во Суса, Ќузистан и околината по што подоцна таа област била ограничена само со Елами.[34] Bahman Firuzmandi say that the southern Iranians might be intermixed with the Elamite peoples living in the plateau.[35]. Други научници сметаат дека едноставно со доаѓањето на Иранците, Еламите само се измешале со нив. Кон средината на првиот милениум п.н.е. Медејците, Персијците и Партите биле тие кои ги населиле овие простори.

Класичен антички период уреди

Медијанско и Ахеменидско Царство уреди

Во 646 година асирскиот крал Асурбанипал ја опустошил Суса[36], со што завршила доминацијата на Еламитите во регионот. Во период од 150 години Асирските кралеви се обидувале да ги освојат медијанските племиња во Западен Иран[37]. Под притисок на Асирското Царство, малите кралства на западен Иран се сплотиле во поголема и поцентрализирана држава[36].

Во втората половина на 7 век п.н.е., медијанските племиња се здобиле со независност и се соединиле под водство на Дејок. Во 612 година п.н.е. Кијаксар Велики, внукот на Дејок, и вавилонскиот крал Набопаласар извршиле инвазија на Асирија и поставиле опсада и подоцна го уништиле Ниневех, асирскиот главен град, со што подоцна доведе уништување на Новоасирското Царство[38]. На Медесите им се придодава како на зачетници на Иран како и царство, и дека го создале првото иранско царство[39][40], најголемата дотогаш видена сè до унификацијата на Медесите и Персијците под водство на Кир Велики кој го основал Ахеменидското Царство.

Кир Велики ги совладал Медесите, Либијците и Вавилонците, создавајќи уште поголемо царство од Асирското. Тој се покажал како поспособен, попрактичен, да се помират неговите поданици на персиски правила, а со тоа да создаде долготрајна империја. Персискиот крал, исто како асирскиот, бил нарекуван „Крал над кралевите“. Камбиз II го освоил Стар Египет, отфрлајќи ја 26. Династија. Според записи од Херодот, тој починал поради болест, а други извори тврдат дека тој бил убиен поради непочитување на Египетските богови. Како и да е, за негов наследник бил назначен Дариј I, по неговите тврдења дека тој водел директна линија на потекло од Ахеменидската династија.

 
Мапа која ги прикажува клучните локации за време на персиските инвазии на Грција

Дариј за негов прв главен град ја назначил Суса, и ја започнал изградбата на Персеполис. Тој го реконструирал каналот помеѓу реката Нил и Црвено Море, предвесникот на денешниот Суецки Канал. Тој ја унапредил патната инфраструктура, и токму за време на неговото владеење бил изграден кралски автопат спојувајќи ги Суса и Сардис. Многу други реформи биле започнати во негово време. Ковањето пари, во форма на златни и сребрени монети, било започнато како и зголемувањето на ефикасноста во поглед на управувањето[41].

Стариот персиски јазик се појавува во кралските списи, пишувано како специјално адаптирано клинесто писмо. Под водство на Кир Велики и Дариј Велики, Персија станала најголемата дотогаш видена сила во светот, владеејќи и управувајќи со поголем дел од тогаш познатиот свет[42]. Нивното најголемо достигнување била самата нивна империја. Персиската Империја претставувала првата светска сила[4][5] која се засновала врз моделот на толеранција и почит кон другите култури и религии[43].

Во 499 п.н.е. година Атина пружила помош во бунтот во Милет што резултирал со ограбување на Сардис. Ова довело Ахеменидијците да започнат поход против Грција, позната како Грчко-персиски војни, кои траеле целосно во првата половина на 5 век п.н.е. Во Првата персиска инвазија на Грција, персискиот генерал Мардониј ја освоил Тракија и ја вклучил Македонија во составот на Персија[44]. Наследникот на Дариј, Ксеркс I, ја започнал Втората персиска инвазија на Грција. Во еден клучен момент во војната, околу половина од копнената Грција била освоена од Персијците, вклучувајќи ги и сите територии на север од Коринт[45][46]. Во следниот период Грците издвојувале победа во битките на Платеја и Саламин, со кои Персија ги изгубила своите територии во Европа и на крајот се повлекла од неа[47]. Во текот на овие војни Персија создала свои предности и успеала да ја уништи Атина во 480 година п.н.е. но по врзани неколку победи на бојното поле од страна на Грција, Персија била принудена да се повлече, губејќи територии во Македонија, Тракија и Јонија. Војната завршила со примирје на Калас во 449 година п.н.е Во 404 година п.н.е. по смртта на Дариј II, Египет се побунил под водство на Амуртус. Подоцна египетските фараони ги одбивале персиските напори за повратување на нивната територија, сè до 343 година п.н.е. кога Египет бил повторно освоен од страна на Артаксеркс III.

 
Панорамски поглед на Персеполис.

Селевкидско Царство уреди

 
Селевкидско царство во 200 п.н.е.
 
Багадат I.
Главна статија: Селевкидско царство

Во 334 - 331 година п.н.е. Александар Македонски, кој во зороастриската света книга е познат и под псевдонимот „проклетиот Александар“, го поразил Дариј III во Битката кај Граник, Ис и Гавгамела, молневито освојувајќи ја Персија во 331 година п.н.е. Македонската империја по неговата смрт се распаднала на помали делови, а неговиот генерал Селевк I Победникот, се обидел да ја презеде контролата врз Персија, Месопотамија и подоцна Сирија и Мала Азија. Неговата династија е позната како династијата на Селевкидите. Тој бил убиен во 281 година од страна на Птоломеј Керавн.

Грчки јазик, филозофија и уметност пристигнала со пристигнувањето на доселениците. За време на владеењето на оваа династија, грчкиот јазик прераснал во службен јазик на дипломатијата и литературата. Трговијата преку копнен пат придонело и за културна размена на некои обичаи. Влијанието на Будизмот дојден од Индија, како и Зороастризмот продирајќи со своето влијание кон запад и попречувајќи ја самостојноста на Јудаизмот. Масивни статуи на Буда направени во класично грчки стил биле пронајдени во Персија и Авганистан, илустрирајќи го спојот на култури кои се судирале во овој период.

Партско Царство уреди

 
Бронзена статуа од партски принц, Национален музеј на Иран.
Главна статија: Партско Царство
Поврзано: Римско-партски војни

Партското Царство со кое владеела династијата на Аршакидите по освојување на Партите и поразувајќи го Селевкидското Царство во 3 век п.н.е. ја обновиле старата територија и тие управувале со пределите на Иранската Висорамнина, како и помеѓу периодот од 150 година п.н.е. и 224 година. Тие повремено успевале да воспостават своја контрола и на територијата на Месопотомија.

Партите во тоа време прераснале во најголемиот непријател на Римското Царство, кои го попречувале продорот на Римјаните да не оди подалеку од Кападокија, Централна Анадолија. Нивната војска била сочинета од два вида на коњаници, тешко воорушена со добар оклоп коњаница и лесно вооружена но и многу подвижни коњанички стрелци.

Римјаните, кој се потпирале најмногу на тешката пешадија, многу тешко можеле да ги поразат Партите поради фактот што и двата типа на коњаница биле многу побрзи и поподвижни од противничката пешадија. Од друга страна, на Партите им било тешко да го окупираат освоеното подрачје поради недостигот на искуство кој го имале при спроведување на опсадна кампања. Поради оваа слабост, ниту Римјаните ниту Партите не успеале да воспостават целосна контрола врз освоената територија.

Партското Царство опстоило цели пет века, многу повеќе отколку било кое друго царство на Истокот. Крајот на ова царство се сличил во 224 година кога царството го изгубило својот сјај и нивниот последен крал бил тргнат од престолот од нивното вазално царство, Персијците под водство на династијата на Сасанидите.

Сасанидско Царство уреди

Поврзано: Римско-ирански односи и Византиско-сасанидски војни
 
Иранскиот цар Шапур I го заробува римскиот цар Валеријан
Главна статија: Сасанидско Царство

Првиот шах на Сасанидското Царство, Ардашир I, ги направил првите економски и воени реформи. Неговата територија опфаќала територии од денешен Иран, Ирак, Израел, Либан, Јордан, Ерменија, делови од Авганистан, Турција, Сирија, делови од Пакистан, Кавказ, Центална Азија, Арабија и делови од Египет.

Поголемиот дел од своето постоење, царството го поминало во постојани војни со Византија и Римското Царство. Персијците ги поразиле Римјаните во Битката кај Едеса во 260 година и го заробиле римскиот цар Валеријан, кој останал заробен до крајот на неговиот живот.

За време на владеењето на Хосров II, Египет, Јордан, Палестина и Либан биле припоени кон нивното царство. Сасанидите нивната држава ја нарекувале Ераншахир или Ираншахир, што значи територијата на Арјанците – Иранците[48].

 
Битка помеѓу силите на византискиот цар Ираклиј I и персиската на Хосров II.

За овој народ ќе се отвори ново поглавје во нивната историја каде што ќе бидат воено активни против Римското Царство цели шестотини години. За ова време, Сасанидите и римско-византиската војска се судирале за здобивање на територии во Месопотамија, Ерменија и Левент. Под водство на Јустинијан I, било склучено примирје со кое Византијците биле приморани да плаќаат данок за да се одржи мирот.

Меѓутоа, Сасанидите ги искористиле доказите против царот Маврикиј поради неговото кршење на договорот за примирје како изговор за да ја нападнат империјата. По неколкуте последователни воени успеси, Сасанидите конечно доживеале неколку порази и тоа кај Исис, Цариград и на крај Ниневе, со што на крајот и двата спротивставени табора се согласиле за склучување на мир. Поради Византиско-персиските војни, исцрпените сили на Персија биле поразени и во Битката кај Ал Кадисија во Хила во денешен Ирак, со што им се отворил патот на муслиманите.

Ерата на Сасанидите, опфаќајќи го доцниот антички период се мисли дека е еден од најбитните историски моменти во историјата на Иран и нивниот белег што го оставиле на светската сцена. Од повеќе аспекти може да се каже дека за време на владеењето на оваа династија, персиската цивилизација го живеела својот цивилизациски врв, и ја оформиле најголемата Иранска Империја до пред нивната исламизација[49]. Персија во нивно време значително влијаела врз римскиот граѓанин, нивните културни влијанија се протегале далеку зад нивните државни граници, доспевајќи сè до Западна Европа[50] Africa,[51], Африка, Кина, и Индија[52], како и улогата која ја одиграле во создавањето на евроазиската уметност[53].

Ова влијание опстојувало и во исламскиот период. Уникатната и аристократската култура која ја носеле со себе владеачката династија како исламски освојувачи, од воени уништувачи, го претвориле Иран во персиска ренесансна држава[50]. Она што се мисли дека се исламска култура, архитектура, книжевност и други државни достигнувања, всушност се позајмици од Сасанидите, а се користеа и многу пошироко од нивните граници[54].

Среден век уреди

Калифатска и султанатска ера уреди

Главна статија: Исламско освојување на Персија
 
Исламски освојувања
  Освојувања на Мухамед, 622–632
  Освојувања на Праведниот Калифат, 632–661
  Освојувања на Омејадскиот Калифат, 661–750

Мислиманите го нападнале Иран за време на владеењето на Омер и по неколку добиени битки ја освоиле целата територија. Последниот водач на Сасанидите, Издигерд III побегнал од една во друга провинција сè додека не бил убиен во грабеж во близината на Мерв во 651 година[55]. Во 674 година муслиманите го освоиле Големиот Хорасан, територија која денес се протега од денешната провинција Хорасан, денешен Авганисан и делови на Трансоксанија.

Исламското освојување на Персија довело до крај царството на Сасанидите а со неа и декаденцијата на зороастријанската религија. Со текот на времето, мнозина од Иранците го прифатиле исламот. Многуте елементи кои ја чинеле Персија пред исламските освојувања не исчезнале туку биле претопени во новата исламска држава.

Калифат на Омејадите уреди

Главна статија: Омејади

По падот на династијата на Сасанидите, Омејадите прифатиле многу персиски обичаи, особено во државното управување и дворските манири. Арапските гувернери кои биле распоредени во провинциите биле Персиски Арамејци или етнички Персијци. Персискиот јазик останал како службен јазик на калифатот сè до прифаќањето на арапскиот јазик кон крајот на 7 век[56]. Во 692 година почнал нов систем на ковање пари во главниот град Дамаск. Новите кованици биле имитации на сасанитските, како и византиските.

За време на нивното владеење го наметнале арапскиот јазик на домородното население. Хаџи ибн Јусуф, не бил задоволен поради присуството на персискиот јазик во Диванот, па наредил арапскиот да се наметне на места каде што наидувал на отпор. Постојат голем број на историчари кои посочуваат дека владеењето на Омејадите довело до зголемување на данокот на населението од немуслиманска вероисповед. Гувернерите вложувале жалби до калифатот дека измените на законите придонеле полесно да се врши промена на вероисповед, со што многумина го префатиле Исламот а со тоа се намалиле приходите од даночните обврски.

 

Во 7 век, кога многумина неарапи го прифатиле исламот биле нарекувани Мавали[57] и биле третирани како граѓани од втор ред сè до крајот на династијата на Омејадите. Во текот на овој период, исламот како религија тесно се поврзувал со етничките Арапи и било потребно нивна поддршка за да останатите нови членови на оваа религија бидат прифатени и да бидат сметани за еднакви. Недоследностите на Омејадите за почитување на неарапските муслимани со шиитските муслимани се кренало големо незадоволството на овие малцинства кое не успеале да го смират. Ако ова навистина е така, ова појава се косела со исламските учења, бидејќи Пророкот Мухамед имал близок придружник Салман кој водел потекло од Персија.

Со смртта на калифот Хишам ибн Абди ал Малик во 743 година муслиманскиот свет потонал во граѓанска војна. Абу Муслим бил пратен во Хорасан од страна на Абасидите во улога на пропагатор за да ја подгрее атмосферата за бунт. Тој во Битката кај Мерв го поразил гувернерот на Омејадите Насер ибн Сајар. Со тоа тој станал абаситскиот гувернер на Хорасан. Во 750 година Абу Муслим прераснал во водач на армијата на Абасидите и ги поразил Омејадите во Битката кај Заб. Подоцна таа година, тој успеал да влезе и зазеде главниот град на Омејадите, Дамаск.

Калифат на Абасидите уреди

 
Сафаридска династија во 900 година.
 
Карта на иранските династии во средината на 10 век
Главни статии: Абасиди, Тахириди, Сафариди, Зијариди, Саманиди, Саџиди, Салариди, Илисиди, Бујиди, и Кукуиди

Војската на Абасидите се состоела од војници по потекло од Хорасан и била предводени од страна на иранскиот генерал Абу Муслим Хорасани. Во неа биле сплотени ирански и арапски елементи како и војници кои воделе потекло како од иранските краишта така и од арапските. Абасидите ги наследиле Омејадите во 750 година[58]. Првиот потег кои Абасидите го направиле по доаѓање на власт бил преименување на главниот град од Дамаск во Левент, денешен Ирак. Овој потег бил направен поради големото влијание кое персиската историја и култура го имала во тоа подрачје, па овој град ќе стане главен административен по барање на Арапите за да се намали ова влијание[59]. Багдад и неговата изградба била завршена во 762 година, по течението на реката Тигар, како нивни нов главен град[60].

Абасидите поставувале везири наречени Бармакијади кои имале улога да управуваат со државните работи, како вицекалифи, односно нивни заменици. Со овие промени значеле дека многу калифи од оваа динасија биле само формално на чело на државата, а нивните помошници всушност ја имале целокупната моќ во нивни раце. Новата персиска бирократија постепено почнала да ја заменува застарената арапска аристократија, а со тоа почнале да се забелешуваа видливи промени по што можело да се воочи дека Абасидите се разликувале од Омејадите[60].

До 9 век контролата на територијата почнала да им се лизга од рацете поради локалните владетели и нивните апетити за поголема моќ. Абасидските калифи почнале да вршат регрутирање на војници од туркиско потекло кои сè доселиле од Средна Азија во Трансоксијана како робови-војници. Кратко потоа калифите само ја претставувале како владетели, но вистинската моќ ја држеле овие воини во своите раце[58].

Како што моќта на Абасидите се намалувала, така се појавувале локални династии кои контролирале значителен дел од нивната територија а со тоа и поседувале моќ и влијание. Една од највлијателните династии била и династијата на Тахиридите во Хорасан, Сафаридите во Систан и Саманидите во Бухара. Саманидите постепено успеале да воспостават контрола на подрачјето кое се протегало од Централен Иран до Пакистан[58].

До почетокот на 10 век, Абасидите скоро ја загубиле целосно својата територија на новата брзорастечка династија на Бујидите. Поради фактот што целокупната управувачка моќ на Абасидите била персиска, Бујудуте многу лесно стигнале до власт во Багдад. Бујидите биле поразени од страна на Селџуците во средина на 11 век, па ја продолжиле својата доминација за сметка на Абасидите, а јавно искажувајќи им верност. Абасидите владееле во Багдад, барем формално, сè до инвазијата на Монголците во 1258 година со што градот бил ограбен а со тоа и завршила приказната за династијата на Абасидите[60].

За време на нивното владеење целосно се променил управувачкиот систем, од примарниот со кој владееле арапските муслимани а другите муслимани биле сметани како граѓани во втор ред, во систем каде што сите муслимани биле рамноправно третирани каде што сите службеници на царството може да и служат само ако се муслимани, но и ништо повеќе[57].

Златен период на исламот уреди

Поврзано: Исламизација на Иран, Исламска златна ера, и Шубија
 
Персиски ракопис опишува како еден амбасадор од Индија донел шатранџ.

Исламизацијата била долготраен процес кој траел долг период за да резултира со крајната цел. „Стапката на исламизација“ на Ричард Булиет индицира дека само 10% од жителите на Иран го прифатиле исламот во периодот на владеењето на арапските Омејади. Но со доаѓањето на Абасидите на власт тој процент постепено започнал да се зголемува со отприлика 40% муслимани од целокупното население кон средината на 9 век, а до крајот на 11 век[61] процентот се искачил на 100%. Сејид Хусеин Наср вели дека забрзаното зголемување на исламизирано население сè должи на притисокот од страна на персиските водачи[62].

И покрај тоа што Персијците ја прифатиле религијата на нивните освојувачи, низ вековите работеле кон сочувување на нивниот јазик и култура, во процес познат како персијанизација. Арапите и Турците учествувале во овој обид[63][64][65].

Во 9 и 10 век неарапското население од редот на Ума доздале движење наречено Шубија како незадоволство од привилегираниот статус на арапите. Повеќето членови на ова движење биле Персијци, но имало присуство на Египќани, Бербери и Арамејци[66]. Повикувајќи се основните начела во исламот за рамноправност, првичната цел им била зачувување на персиската култура и заштита на персискиот идентитет. Како доказ може да се воочи постоењето на персискиот јазик до ден денешен.

Династијата на Саманидите довела до препород на персиската култура, а овој период бил одбележан од страна на персискиот поет Рудаки, кој е првиот поет од генерацијата која ќе биде воздигнувана од страна на оваа династија. Династијата исто така вратиле одамна заборавени персиски празници во употреба. Нивниот наследник, династијата Газнавиди која била од неиранско потекло, исто така се залагала во заживување на персиската култура[67].

Кулминацијата на персијанизацијата бил епот Шахнаме, напишан целосно на персиски. Ова дело се осврнува на иранската античка историја, уникатната културна вредност, нивната предисламска религија.

 
Екстракт од средновековна ракопис

Исламизацијата на Иран требало да доведе целосна трансформација од културен, научен и политички аспект во иранското општество. Расцутот на персиската литература, филозофија, медицина и уметност биле од голема важност во новоформираната муслиманска држава. Наследникот на илјадници години стара култура, секогаш наоѓајќи се себеси на крстопат меѓу најголемите цивилизации[68], Персија го започнала своето чекорење во златниот период на исламот. Во текот на периодов, стотици учители и научници придонеле во технолошките достигнувања, научните и медицинските, со што подоцна влијаеле и во зародишот на европската ренесанса.[69].

Највлијателните интелектуалци од овој период живееле во Иран, собирачите на Хадиси, сунитски и шиитски, како што се Ибн Бабавајх Садук, Шеик Кулаини, Имам Бухари, Имам Муслим и Хаким ал Нишабури, најголемите теологисти како Шеик Туси, Имам Газали, Имам Факир ал Рази и Ал Замахшари, великаните во физиката, астрономијата, логиката, математиката, метафизиката, и филозофијата како Ал Гараби, Авицена и Хаџе Насирудин Туси, најголемиот Шеик од Суфизмот како што е Џалалудин Руми и Абдул Кадир Џилани.

Персиски држави и династии (977-1219) уреди

 
Каракански кули, изградени во 1067 година во Персија за селџучки принцови.
Главни статии: Газнавиди, Селџуци, и Хорезмијци

Во 962 година туркиски гувернер на Саманидите, Алптигин ја освоил Газна и формирал династија на Газнавидите која траела до 1186 година. Оваа империја фунционирала на принципот со кој постепено ја земал територијата на Саманидите.[58].

Тие се познати по нивниот поход во освојување на индиските територијани подрачја. Инвазијата започнала во 1000 година предводена од Махмуд и траела неколку години. Не успеале да воспостават долгогодишна власт на тие област. Во 1040 година Селџуците ја презеле власта од рацете на оваа династија.

Селџуците кои како и Газнавидите по потекло се Персијци, полека но сигурно го освоиле Иран во текот на 11 век[58]. Оваа династија води потекло од туркоманските племиња од Средна Азија и со нив започнало владеењето на оваа група народ на таа територија[60] Тие воспоставиле владеење во Средна Азија, Блискиот Исток од 11 до 14 век. Таа била позната како Селџучко Царство кое се протегало од Анадолија на запад па сè до Кина на исток. Таа била првата муслиманска држава која била мета на крстоносците. Тие денес се нарекуваат културните предци на западните Туркијци, Азери, Турци и Туркмени и биле забележани како големи заштитници на персиската култура, уметност, литература и јазик..[70][71][72]

Основачот на династијата Тогрул I, ја свртел својата војска против Газнавидите во Хорасан. Продирајќи успешно во нивната територија во 1055 година калифот на Багдад му даал ткаенини, подароци и го прогласил за Крал на Истокот. За време на наследникот на Тогрул I, Малик Шах I, Иран живеел во културна и научна ренесанса, воглавно поради иранскиот визионер Низам ал-Мулк. Овие водачи подигнале опсерваторија каде што Омар Хајам ги вршел своите експерименти за нов календар, подигнале религиозни училишта во сите поголеми градови. Тие го донеле еден од најголемите муслимански теологисти, Абу Хамид Газали и други еминенти интелектуалци во главниот град на Селџуците, Багдад каде има ја давале нивната целосна поддршка[58].

Кога Малик Шах I умрел во 1092 година неговата империја се поделила меѓу неговиот брат и неговите синови кои имале потешкотии во поделбата на територијата. Во Анадолија тој бил наследен од Килиџ Арслан I кој го формирал Иконискиот Султанат на Румелија а во Сирија неговиот брат Тутуш I. Во Персија бил наследен од неговиот син Махмуд I, Мухамед I во Багдад и Ахмед Санџар во Хорасан. Како што селџучката сила во Иран слабеала, други династии го заземале нејзиното место, вклучувајќи ги воскреснатите Абасиди и Хорезмијци. Хорезмијците биле сунитска држава, по потекло од Средна Азија, порано како вазали на Селџуците па искорустувајќи ја нивната слаба позиција успеале да се прошират на иранска територија.[73] . Шахот на Хорезмијците, Ала ад-Дин Текиш го поразил селџучкиот султан Тогрул III па селџучката контрола во Иран се распаднала. Поради ова останала само да постои селџучка држава само во Анадолија.

Посериозна опасност за самите Селџуци и нивната држава бил секташкиот одред на Исмаилите со седиште во Аламут. Тие контролирале поголемо подрачје и повремено за да ги зацврстат своите позиции праќале нивни истомисленици кои вршеле атентат на оние државници кои им пречеле. Неколку различни теории за потекло на зборот атентатор води потекло токму од овие луѓе.[58]

Делови од северозападниот дел на Иран биле освоени во почетокот на 13 век од страна на Кралство Грузија, предводени од Тамар Велики.[74].

Монголска инвазија уреди

 
Евроазија во пресрет на монголската инвазија, околу 1200 година
Главни статии: Монголска инвазија на Средна Азија, Монголска инвазија на Хорезмија и Источен Иран, и Монголско Царство

Царството Хорезмија траело само неколку децении, до доаѓањето на Монголците. Под водство на Џингис Кан, царството веднаш започнало да се шири во различни правци, сè до 1218 година кога неговото царство се граничело со Хорезмија. Во тоа време, Хорезмијците биле предводени од Ала ад-Дин Мухамед. Тој како и Џингис Кан имал намера да си ги прошири своите граници и успеал да се здобие со контрола на поголемиот дел од Иран. Тој се прогласил себеси за Шах и побаран негово формално признавање од страна на Абасидите. Кога калифот го одбил неговиот предлог, Ала ад-Дин Мухамед се обидел да го расчини Калифот од неговата позиција но не успеал во обидите[75].

Монголската инвазија во Иран започнала во 1219 година. Бухара, Самаркант, Херат, Тус и Нишапур во текот на 1220-21 година биле опустошени а целокупното население убиено. Шахот побегнал на остров на каспискиот брег, каде живеел до крајот на неговиот живот. При инвазијата на Трансоксанија во 1219-20 година заедно со монголската војска, Џингис Кан користел и специјални кинески катапулти[76].

Додека Џингис Кан ги освојувал Трансоксанија и Персија[77], неколку Кинези кои добро ја познавале функцијата на барутот му служеле нему[78]. Цели одреди од кинески војници под негова команда управуваа со вакво орудие за време на освојувањето на Иран[79] Books written around the area afterward depicted gunpowder weapons which resembled those of China.[80]. Пред смртта на Џингис Кан во 1227 година успеал да стигне до Западен Азербејџан, ограбувајќи и палејќи градови како што поминувал.

Уништување под Монголците уреди

Монголската инвазија се покажала како катастрофална за Иранците. И покрај тоа што Монголците што освојувале биле преобратени во ислам и ја прифатиле културата на Иран, тие имале разорнувачко дејство врз тој регион од културна гледна точка. Поголемиот дел од шествековната исламска култура, училишта и инфраструкрура биле уништени, библиотеките биле запалени, а џамиите преобратени да служат како будистички храмови[81].

Биле убиени многу цивили, само во Мерв и Ургенч околу 2.5 милиони жители биле погубени[82]. Уништениот систем за наводнување го попречувал нормалниот живот, со што се создале неколку изолирани мали гратчиња. Голем бил процентот на убиено машко население, од вкупно 2.5 милиони жители во Иран бројот паднал на само 250.000 жители[83].

Илканат уреди

 
Монголска инвазија и наследникот Илканат
Главна статија: Илканат

По смртта на Џингис Кан, со Иран владееле неколку монголски команданти. Неговиот внук, Хулагу Кан, бил задолжен да управува со западните граници од царството, но кога ќе му се укаже шанса тоа да го стори, царството веќе почнало да пропаѓа и да се дели на повеќе фракции. Тој со неговата војска прогласил независна држава под името Илканат и со неа владеел во следните 80 години.

Хулагу Кан успеал да го заземе Багдад и го погубил последниот Абасидски калиф. Западното ширење на монголските сили било сопрено од Мамелуците, но сепак војните не завршувале. Берке, Канот на Златната Орда која го прифатила исламот била против воените дејтвувања на Хулагу Кан, па дошло до нивна воена пресметка со што укажало на неединството внатре меѓу нив.

Владеењето на внукот на Хулагу, Газан Кан бил првиот во чие време се прогласил исламот за официјална религија во Илканатот. Тој со неговит прочуен ирански визионер Рашид ал-Дин му донеле краток економски процут на Иран. Монголците ги намалиле таксите за уметниците, го поттикнувале земјоделието, граделе и продолжувале системи за наводнување и обезбедиле побезбедни патишта за трговците, а со тоа се зголемил и профитот во самата држава.

Стока од Индија, Кина и Иран се движела лесно преку азиските степи со што се постигнало културно обогатување на Иран. Како за пример, Иранците развиле нов стил на ликовна уметност. По смртта на внукот на Газан, Илканатот зачекорил во граѓанска војна во која Џалаиридите, Музафаридите, Сарбадарите и Картидите се бореле за превласт.

Црната смрт во средината на 14 век убила околу 30% од населението во земјата[84].

Сунизмот и шиизмот пред појавата на Сефевидите уреди

 
Имам Реза.
Главна статија: Ислам во Иран

Заедно со појавата на Сефевидите, сунизмот бил доминантна религија, околу 90% од населението. Според Мортаза Мотахари, мнозина од населението како и поголемиот број на иранските интелектуалци останале сунити за време на владеењето на Сефевидите[85]. Доминацијата на Сунитите не значело дека шиитите биле угнетени. Авторите на „Четирите Книги за Шиизмот“ биле со иранско потекло, исто како и многумина интелектуалци.

Настрана оваа доминација, Шиитите се вклопиле во таков живот, но сепак нивното религиозно движење преовадува во одредени делови од територијата. Во текот на периодот, шиизмот бил најзастапен во Куфа, Багдад, а подоцна и во Наџаф и Хила. Шиизмот било доминантно движење во Табаристан, Чом, Кашан, Аваџ и Сабзевар. Во останатите подрачја шиитите и сунитите живееле заедно.

Во текот на 10 и 11 век, египетските Фатимиди испратиле Исмаилисти, мисионери, во Иран како и во останатиот исламски свет. Кога Исмаилистите се поделиле на две секти, Низарис им формирал седиште во Иран. Хасани Сабах успевал да освои многу тврдини, како и освојувањето на тврдината Аламут во 1090 година. Низарус ја употребил оваа тврдина сè до појавата на Монголците 1256 година.

По пустошењето на Монголците и падот на Абасидите, Сунитите не само што го загубиле калифатот туку и статусот на мезхебот. Загубата на Сунитите значело добивка за Шиитите, но нивниот центар тогаш не се наоѓал во Иран, но таму почнале да се формираат неколку шиитски династии како што биле Сарбадарите.

Главните промени настанале во почетокот на 16 век, кога Исмаил I ја оформил Сефевидската династија и иницирал религиозен процес во кој Шиизмот бил признат како официјална религија на Сефевидите, со што овие промени остануваат до ден денешен на оваа територија.

Персија по закрила на Сефевидите доживеала процут, на чело со Шах Абас I. Некои историчари тврдат дека Сефевидите се основачите на современата иранска држава, бидејќи денешниот карактер на шиизмот, исто како и нивните државни граници водат потекло токму од овој период.

Тимуридско Царство уреди

 
Карта на Тимуридско Царство.
Главна статија: Тимуридско Царство

Иран останал поделен сè до доаѓањето на Тимуридите кои делумно воделе потекло од Монголците и од туркиските народи[86]. Како и нивните претходници, династијата на Тимуридите исто така се поврзува со персиската историја. По воспоставување на нивна контрола во Трансоксијана, во 1381 година извршиле инвазија врз Иран и истиот го освоиле. Воените походи на Тимуридите и нивниот водач Тамерлан биле познати по нивната бруталност, многумина биле погубени и убиени, а градовите биле уништувани[87].

Неговиот режим ги вклучил Иранците во државните работи, поттикнал изградба на зданија и поттикнувал поезија. Тие ја имале контролата на оваа територија сè до појавата на династијата на Каракојунлу (Црни Овци) во 1452 година тие пак, биле освоени од страна на династијата на Аккојунлу (Бели Овци) под водство на Узун Хасан во 1468 година Белите Овци владееле со Иран сè до појавата на Сефевидите[87].

Рана нов век (1502–1925) уреди

Персија била под владеење на династијата Сефевиди (1502-1736), од која најистакнатите фигури бил Шах Абас I. Некои историчари ја признаваат династијата Сефевиди како основачи на современата национална држава Иран[88]. Современиот шиитски карактер на Иран и значајни сегменти на тековните граници на Иран потекнуваат од оваа ера (на пример, договорот од Зухаб).

Сефевидско Царство уреди

 
Сефевидско Царство во неговото најголемо проширување.
 
Слика од Абас I.
Главна статија: Сефевидско Царство
Поврзано: Османлиско-персиски војни и Сефевидско прифаќање на шиитскиот ислам

Сефевидите биле иранско–шиитска династија, мешавина помеѓу Азерите и Курдите, кои владееле со Персија од 1502 до 1722 година. Сефевидите воспоставиле држава која ќе биде во својата големина на исто рамниште како во периодот на првите исламски освојувања[89][90][91][92], а со ова ги основале првите училишта за шиитско учење[8].

Династијата била основана од страна на Исмаил, попознат како Шах Исмаил I[93]. Практично обожуван од страна на следбениците Кизилбаши, тој спровел инвазија на Ширван и се одмаздил за смртта на неговиот татко. Потоа тој продолжил во освојувачка кампања, освојувајќи го Тебриз во месец јули 1501 година, прогласувајќи се себеси за владетел на Азербејџан[94][95][96] и наредил да се коваат пари со неговиот лик и сите тие новоосвоени територии биле соочени со нови религиозни промени каде што шиизмот им бил наметнет за нивна официјална религија[8].

Иако првично биле владетели на Азербејџан и јужен Дагестан, Сефевидите, всушност, ја добија борбата за власт во Персија, која траела речиси еден век помеѓу различните династии и политичките сили, по фрагментацијата на Каракојунлу и Аккојунлу. Една година по неговата победа во Тебриз, Исмаил го прогласил поголемиот дел од Персија за своја територија и брзо го освоил и обединил Иран под негово владеење[8]. Наскоро потоа, новото Сефевидско Царство ги освоило регионите, нациите и народите во сите правци, вклучувајќи ги Ерменија, Азербејџан, делови од Грузија, Месопотамија (Ирак), Кувајт, Сирија, Дагестан, големи делови од денешна Авганистан, делови од Туркменистан , и големи делови од Анадолија, поставувајќи ја основата на својот мултиетнички карактер, што би влијаело многу на самата империја (особено Кавказот и неговите народи).

За време на владеењето на Тахмасп I, тој извршил повеќе инвазии на Кавказ, кои биле инкорпорирани во империјата Сефевидите од Шах Исмаил I и многу векови потоа, и започнале со тренд на депортирање и движење на стотици илјади Черкези, Грузијци и Ерменци до иранските централи.

Најголемиот од сите водачи на Сефевидите бил Шах Абаз I кој застанал на чело со државата на 16 годишна возраст. Тој се борел против Узбеците, успевајќи во 1598 година да ги покори Херат и Машхад. Подоцна се свртел против Османлиите, освојувајќи им ги во 1622 година Багдад, источен Ирак и Кавказот. Тој ја искористил силата на неговата армија за да го отстрани присуството на Португалците во Бахреин, како и на Англичаните и нивната морнарица во Ормускиот Проток и Персискиот Залив. Тој воспоставил трговска зона со Источна Индија која била под водство на Англичаните, како и со Западните Инди под закрила на Холандија. Тој успеал да го скрши отпорот и влијанието на Кизилбашите, а со тоа и да воспостави државничка контрола врз регионот.

Династијата на Сефевидите наскоро станале голема светска сила па со тоа започнале и големите туристички промоции на државата. Под нивно водство персиската архитектура доживеала свој нов почеток и изградба на многу нови зданија.

Освен Шах Абаз II, водачите на оваа династија којшто го наследиле Абаз I биле неефикасни во своето владеење. Со неговата смрт во 1666 година се означила постепената декаденција на оваа династија. И покрај тоа што ги намалиле даноците, а со тоа се намалиле и воените закани, сепак шаховите живееле раскошен живот. Шах Солтан Хусеин бил познат по тоа што бил голем вљубеник во виното[97], а имал многу мал интерес во водењето на државата.

Државата била под континуирани напади од надворешни непријатели. Конечно Гилзаите Паштуни започнале бунт во Кандахар и ги поразиле Сефевидите. Во 1722 година, Петар Велики од соседното Руско Царство ја започнал Руско-персиската војна (1722-1723), освојувајќи многу ирански кавкаски територии, вклучувајќи ги и Дербент, Шаки, Баку, но и Гилан, Мазандаран и Астрабад. Потоа, во 1722 година Авганистанска армија предводена од неговиот син Махмуд продрел во Источен Иран, опустошувајќи го Исфахан. Тој се прогласил себеси за Шах на Персија. Во меѓувреме, најголемите непријатели на Персија, Османлиите и Русите, ја искористиле оваа подредена положба на државата и успеале да зграбаат дел од нејзината териоторија[98]. Со овие настани, династијата Сефевиди фактички завршила. Во 1724 година, во согласност со Цариградскиот договор, Османлиите и Русите се согласиле да ги поделат териториите на Иран меѓу себе[99].

Надер Шах и и неговите наследници уреди

 
Надер Шах
Главни статии: Афшаридска династија и Зандиска династија

Теротиријалниот интегритет на Иран се вратил под водство на туркискиот водач на Афшаридите по потекло од Хорасан, Надер Шах. Тој ги поразил Авганите и Османлиите, го вратил Сефевидите на власт и преговарал со Русите за нивно повлекување од персиската територија. Надер бил толку моќен што успеал да им ја оттргне власта од рацете на Сефевидите и самиот себеси да се прогласи за шах. Тој бил еден од последните најголеми освојувачи во Азија, а неговите воени реформи успеале да ги покорат Индија и Кандахар.

Во 1739, во придружба на неговите верни кавказски субјекти, вклучувајќи го и Ерекле II[100][101] , тој ја нападнал Индија, ја поразил бројно супериорна армија на Моголците за помалку од три часа, и целосно го отпуштил и ограбил Делхи, враќајќи огромно богатство во Персија. Тој исто така го покорил Узбечкиот Каганат, со исклучоци на Коканд и Оман. Но во подоцнежните години поради неговите сурови методи на владеење предизвикале неколку бунтови кои на крајот завршиле со негово убиство[102].

По неговата смрт следел период на анархија во Иран, каде што неговите команданти се бореле за превласт. Неговото семејство, Афшаридите, биле протерани и останале да владеат само со делови на Хорасан. Каганатите на Оман и Узбеците прогласиле независност. Ахмед Шах Дурани формирал независна држава која денес го носи називот Авганистан. Од неговиот главен град Шираз, Карим Кан, член на династијата на Зандите владеел со територија која се нарекувала „остров кон нудел мир и спокој во тој крвав и деструктивен период”. Неговата смрт во 1779 година довела до уште една граѓанска војна во која династијата на Каџарите успеале да создадат превласт и стапат на сила во Иран. За време на граѓанската војна, Иран трајно ја загубил Басра во 1779 година од Отоманците, за време на Отоманско-персиската војна (1775-76)[103].

Каџарска династија уреди

Главни статии: Каџарска династија, Руско-персиска војна (1804–1813), и Руско-персиска војна (1826–1828)
 
Карта на Иран под Каџарската династија.

До почетокот на 17 век, европските земји, вклучитено и на Велика Британија, Царство Русија и Франција веќе започнале да воспоставуваат колонии во тој регион. Како резултат на ова Иран почнал да губи контрола во одредени региони.

Во период од 1870-1871 година познат е како „Големата персиска година на гладот” каде што во текот на една година умреле 2 милиони луѓе од глад.[104]. Нова ера во историјата на Персија се случила со Уставната револуција која се слушувала во Иран против Шахот во доцниот 19 век и почетокот на XX век. Шахот успеал да остане на чело на државата, прифаќајќи дел од предлозите и прогласувајќи ја државата во 1906 година уставно за монархија. Првиот нејзин парламент односно Меџлис, бил формиран на 7 октомври во 1906 година.

Пронаоѓањето на нафтени извори во 1908 година од страна на Британците во Хузестан, па така истите тие подоцна пројавиле интерес за нивната територија. Контролата на персиската територија останала во рацете на Велика Британија и Русија кои според англо-руската конвенција потпишана во 1907 година позната под називот “Големата Игра”, Персија била поделена на два дела и покрај нејзината национална непобитост.

Во текот на Првата светска војна, земјата иако била неутрална, била окупирана од страна на Британците, Османлиите и Русите. Во 1919 година по Руската револуција и нивното повлекување од персиска територија, Британија се обидела да воспостави протекторат во Иран, но не им успеало.

Конечно, конституцијалистите и нивното движење во Гилан создале дестабилизација во која Каџарската влада паднала, а на власт се искачил Реза Шах Пахлави и ја воспоставил династијата Пахлеви во 1925 година.

Во 1921 година по воен удар Реза Кан, персиски офицер на воена бригада, се поставил како доминантна личност во следните 20 години. Сејед Зијадин Табатабави исто така бил водач и важна личност во водењето на револтот. Иранската револуција од 1921 година не била насошена директно против Каџарите, според „Енциклопедија Ираника“, била насочена кон оние кои ја контролирале државата од сенка, како и против целокупниот пратенички состав во тогашниот парламент. Во 1925 година по неколку поминати години на место Премиер на државата, Реза Шах станал крал на Иран и ја формирал динасијата Пахлеви.

Династија Пахлави (1925–1979) уреди

Главна статија: Династија Пахлави

Реза Шах Пахлави уреди

Главни статии: Персиска козачка бригада и Персиски државен удар (1921)
 
Мухамед Реза Пахлеви на Техеранската конференција, 1943
 
Полски бегалски камп во предградието на Техеран, 1943

Реза Шах Пахлави владеел скоро 16 години, сè до 16 септември 1941 година кога бил приморан да абдицира поради Англо-советската инвазија на Иран. Тој имал воспоставено авторитарно управување, кое го негувал национализмот, милитаризмот, секуларизмот и антикомунизмот споено со строга цензура и државна пропаганда[105]. Реза Шах направил многу социо-економски реформи, реорганизација на армијата, на државната администрација и државните финансии[106].

За неговите поддржувачи тој донел закон и ред, дисциплина и централизација, современи образовни центри, железница, автобуси, радија, кинотеки и телефонски централи[107]. Меѓутоа, неговите обиди за осовременување биле критикувани дека се пребрзи и само површни[108][109], а за неговото владеење дека вршел пресија, корупција, високо оданочување, со безбедносни мерки типични за полициска држава[107].

Многу од новите закони и регулативи довеле незадоволство кај муслиманите и свештенството. За пример, џамиите морале да користат столчиња, мажите биле приморани да носат западна облека заедно со фес, жените биле натерани да го отфрлат забулувањето, на мажите и жените им било дозволено слободно да се социјализираат меѓусебе, со што се кршело исламското начело на полово мешање. Тензиите пораснале во 1935 година кога пазарџии и селани кренале бунт кај џамијата Имам Реза во Машхад, држејќи слогани со натпис „Шахот е новиот Језид од Омејадите“. Многумина биле убиени а стотици биле повредени кога војската се обидела да ги задуши немирите[110].

Втора светска војна уреди

Поврзано: Англо-советска инвазија на Иран

Синот на Реза Шах Пахлеви, стапил на власт во текот на Втората светска војна, кога Иран бил окупиран од страна на британски и индиски сили од Ирак и Советски сили навлегувајќи од северните делови на државата во август 1941 година. Иран бил од стратешко значење поради нивните нафтени извори, како и поради линијата која ги поврзувала сојузниците со нивните залихи и појачувања. Реза Шах бил приморан да абдицира во корист на неговиот син Мухамед Реза Шах Пахлвави кој бил пробритански настроен, владејќи со државата до 1979 година[111].

На Техеранската конференција во 1943 година, Техеранската декларацијата гарантирала поствоена независност на Иран. Меѓутоа, кога војната конечно завршила, советските сили кои биле стационирани во северозападен Иран не само што одбиле да се повлечат туку и подигнале револт со што накратко се појавиле квази сепаратистички држави во самите граници на државата, во северните граници на Азербејџан и иранскиот Курдистан. Советските сили не се повлекле целосно од иранска територија до мај 1946 година по ветување дека ќе добијат нафтена концесија. Советските републики на север наскоро биле задушени а со тоа и ветувањето за нафтена концесија се повлекло[112][113].

Шах Мухамед Реза Пахлеви уреди

 
Жители на Техеран го прославуваат успешниот државен удар

Првично, се мислело дека повоен Иран ќе прерасне во монархија. Младиот Мухамед Реза Шах Пахлеви всушност имал лежерен пристап во неговото владеење со државата, и дозволил парламентот да се здобие со прилично голема моќ. Некои избори се случиле во самиот почеток на повоениот период, иако тие биле значително корумпирани. Парламентот станал нестабилен, и од 1947 година до 1951 година Иран бил опседнат од борба за превласт и нивен постепен пад на шест влади. Пахлеви го зголемил своето политичко влијание преку свикување на конститутивна седница на Парламентот во 1949 година кога и конечно се формирал Сенатот на Иран, горниот дом во Парламентот, кој постоел уште од уставот од 1906 година но никогаш не се појавил во истата форма. Новите сенатори биле настроени кон Пахлеви.

Во 1951 година Премиерот Мохамед Мосадик ја добил поддршката од владата која му била потребна за да ја национализира нафтената индустрија која била во сопственост на Британците, ситуација позната како „Абаданска криза”. Покрај британскиот притисок, економските ембарга, национализацијата продолжила. Мохамед Мосадик накратко бил тргнат од власт во 1952 година но за кратко пак бил прогласен за шах.

Државен удар уреди

Главна статија: Државен удар во Иран (1953)
Документарец од 1971 година за Иран

Подоцна на 19 август 1953 бил изведен успешен државен удар на чело со пензионираниот генерал Фазлула Захеди, организиран од американската ЦИА[114] со поддршка на Британската МИ6, операција позната под називот „Операција Ајакс”[115]. Удрот прво бил сочинет од пропаганда во која било вклучено населението со цел да се сврте против Мосадик и да се повлече од функцијата. Тој бил уапсен и затворен, под обвинение за предавство. Бил прогласен за виновен, неговата казна била намалена на казна домашен притвор, додека неговиот министер за надворешни работи, Хусеин Фатеми бил погубен. Захеди го наследил на позицијата Премиер на државата, поттиснувајќи ги опозиционерите на Шахот, особено Партијата за Национален Фронт и Комунистичката Народна Партија.

Во Иран владеела автократија, на чело со шах, со поддршка од САД до револуцијата. Иранската влада потпишала договор со меѓународниот конзорциум на странски компании кои ги воделе иранските нафтени полиња со кој сè договориле за поделба на профитот 50-50, како и дека на Иран нема да и биде дозволе ревизија на сметките на странските фирми или на нивните директори.

Во 1957 година воен закон престанал да важи после цели 16 години, и Иран сè повеќе станувал поблизок до Запад, приклучувајќи се на Багдатскиот Пакт, и прифаќајки воена и економска помош од САД. Во 1961 година Иран иницирал серија на економски, социјални, земјоделски и административни реформи со цел да ја осовремени земјата, а овој настан бил познат под името “Белата Револуција на Шахот”. Суштината на оваа програма се засновала на аграрни реформи. Осовременувањето и економски развој кој се одвивал во забрзан ритам, се поради придобивките од нафтените извори, кои биле трети по големина во светот. Покрај реформите, економската состојба не се подобрила, а политиката на државата која била свртена прозападно само создала многу политички противници и исламистички групи. Во јуни 1963 година се сличиле масовни протести во поддршка на Рухолах Хомеини по неговите говори кои биле насочени против шахот.

Две години подоцна, врз Премиерот Хасан Али Мансур бил извршен атентат, а со тоа и внатрешната безбедносна служба (САВАК) станала многу по насилна. Во 1970 година левичарски герилски групи како што e Народното муџахединско движење на Иран, извршила постојани напади врз домашни и странски цели.

Стотина политички затвореници биле убиени во Иран од страна на САВАК, уште повеќе биле уапсени и измачувани[116]. Исламското свештенство, на чело со Рухолах Хомеини, кој бил во бегство во 1964 година, станувало се погласно.

Во почетокот на 70-те години иранскиот воен буџет значително се зголемил и тогаш била најголеманата воена сила во регионот. Билатералните односи со неговите соседи биле на највисоко ниво. Во ноември 1971 година иранските сили заземале контрола врз три острови на Персискиот Залив, како одговор на ова, Ирак избркал илјадници Иранци од нејзините граници. По многубројни меѓусебни судири, Иран го укинал заедничкиот договор со Ирак од 1937 година и побарал повторно да започнат преговори за нов.

Кон средината на 1973 година Шахот ја повратил државната контрола врз нафтените полиња. Во Арапско-израелската војна во октомври 1973 година Иран не се приклучил на нафтеното ембарго кои Арапите го спроведувале против Западот и Израел. Напротив, тие ја искористиле ситуацијата и ја зголемиле цената на нафтата, а со парите ги прошириле своите одбранбени и воени капацитети.

Иранска револуција и Исламска Република уреди

 
Рухолах Хомеини се враќа во Иран по 14 години егзил во Франција на 1 февруари 1979 година.
Главни статии: Иранска револуција и Историја на Исламска Република

Иранската револуција, попозната како Исламската револуција[117], била револуција која го трансформираше Иран од апсолутна монархија на чело со Шах Мухамед Реза Пахлеви во Исламска Република[11] под водство на Ајатолах Рухолах Хомеини, еден од водачите на револуцијата и основачите на Републиката. Тоа движење настанало во јануари 1978 година со првите големи демонстрации[118], а завршиле во декември 1979 година со нов теократски устав, а на чело со државата застанал Рухолах Хомеини како нејзин врховен водач.[119].

Тој во меѓувреме, во јануари 1979 година по низа демонстрации кои ја парализирале државата, ја напуштил државата, стапувајќи во бегство, за да во февруари 1979 година се врати во Техеран за да отпоздрави неколку милиони Иранци[119] . Завршниот удар за династијата на Пахлеви кога неговата армија ќе се изјасни дека оттогаш па се натаму таа ќе биде само нем набљудувач на работите што се случувале, а бројот на герилците и уличните борби се зголемувал. Во април 1979 година на референдум се изјасниле позитивно за стапување на сила на новото државно уредување[120].

Идеологија на Иранската Револуцуија уреди

Главна статија: Идеологија на Иранската Револуцуија

Популизмот, национализмот и шиизмот биле главните двигатели во политиката на новата власт. Нивниот концепт е заснован врз начелото дека на секого му е потребно водство, во форма на државно и религиозно водство[121]. Рухолах Хомеини владеел неприкосновено до неговата смрт во 1989 година.

Наглото осовременување, воведувањето на пазарната економија, било заменето со нова популистичка, религиозна, економска и културна политика. Многу производствени погони биле национализирани, законите и училиштата претрпеле исламизација, а западните влијанија забранети.

Исламската револуција имала свое влијание и пошироко низ светот. Во немуслиманскиот свет ја сменил сликата за таа религија, создавајќи нова политичка и духовна слика за исламот[122], заедно со стравот кон подемот на деструктивноста на оваа религија и нејзината новоформирана држава[123].

Ерата на Хомеини (1979–1989) уреди

Хомеини бил водач на револуцијата и како врховен водач на Иран од 1979 година до неговата смрт на 3 јуни 1989 година. Во овој период доминирал теократскиот пристап на владеење на Хомеини, дури и скапата и крвава војна која ја воделе со Ирак.

Од овој период Иран излегол со големи економски и воени загуби, протести и бунтови на секуларисти, на левичари, и потрадиционалните муслимани кои се како соперници билие ефикасно отстранети. Следствено на ова, марксистичките герилци и федералните партии кренале револт во одредени региони, во Хузестан, Курдистан и Гонбад-е Кавус, а резултатот бил судир на вооружени сили од една страна на бунтовниците, а од другата на револуцијата. Револуцијата почнала 1979 година и траела неколку месеци, зависно од регионот каде се водела. Курдскиот бунт, бил најнасилен, траејќи од 1983 година и одземајќи 10.000 животи.

Иранска заложничка криза уреди

Главна статија: Иранската заложничка криза

Во почетокот на Исламската Република се случил настанот кој оставил длабок белег во државата. Поранешниот шах на Иран бил на третман за лечење на рак во САД, па во ноември 1979 година ирански студенти зеле заложници, вработени во американската амбасада[124]. 52 заложници биле држани во заробеништво 444 дена до јануари 1981 година[125]. Американска воена операција за ослободување на заложниците била неуспешна[126].

Овој настан во Иран се следел со голем интерес, дури илјадници граѓани се собирале и им давале поддршка на киднаперите, а со тоа владеењето на Хомеини и антиамериканското мислење се зацврстувало. Во овој период АСАД била нарекувана како „Големиот Сатана”, па во САД полека се создавало антииранско расположение. Односите помеѓу овие две држави останале непријателски, па американските санкции оставиле голем белег во иранската економија[127].

Иранско-ирачката војна уреди

Главна статија: Иранско-ирачка војна
 
Ирански војник со гасна маска за време на Иранско-ирачката војна.

Низ текот на оваа политичка и социјална криза, иреачкиот водач Садам Хусеин се обидел да придобие од нестабилниот сосед, и да ги искористи слабостите како резултат на иранскиот воен и револуционерен антагонизам со западните влади. Некогаш моќната иранска армија била распуштена за време на револуцијата, и со отстранување на шахот, Хусеин имал амбиции да се постави за водач на Средниот Исток. Тој се обидел да продре до Персискиот Залив преку иранска територија која трдела дека на неговата земја им била одземена за време на владеењето на шахот.

Од големо значење за Ирак бил Хузестан, не само поради бројното арапско население, туку и поради подрачје богато со нафта. Со поддршка од Обединетите Арапски Емирати, островите Абу Муса и Голем Тунбс станале цел на освојување. Со овие планови, Хусеин планирал опсежен план за напад на Иран, тврдејќи дека неговите сили ќе стигнат до главниот град за три дена. На 22 септември 1980 година ирачката војска извршила инвазија во Хузестан започнувајќи ја иранско-ирачката војна. Нападот го најдел Иран неподготвен.

Иако силите на Садам Хусеин напредувале на фронтот, иранските сили во 1982 година го одбиле нападот и ги вратиле ирачките сили назад на нивна територија. Хомеини увидел шанса да си ја прошири својата револуција и на ирачка територија, особено со големиот број шиити кои живееле таму. Војната траела до 1988 година кога Хомеини, според неговите зборови „да го испиеме отровот”, прифатил мировнни преговори под медијаторство на ООН.

Десетици илјадници ирански цивили воен персонал биле убиени за време на војната кога од ирачка страна било употребено хемиско оружје. Ирак финансиски бил поддржан од Египет, арапските држави долж Персискиот Залив, Советскот Сојуз, земјите од Варшавскиот Пакт, САД, Франција, Велика Британија, Германија, Бразил и Народна Република Кина.

За време на војната имало 100.000 жртви од иранска страна[128] поради поради употреба на ирачко хемиско оружје. Вкупните податоци за жртви на иранска страна изнесуваат помеѓу 500,000 и 1,000,000. Скоро сите новински агенции имале потврдено дека иранската страна не употребувала ваков тип на оружје, додека тие тврделе дека земјата на Садам со ваков тип на оружје се обидела да убие што поголем број на ирански цивили, започнувајќи од 19 јули 1988 година[129][130][131][132].

И во текот на следните пет месеци, владата во Иран систематски погубила илјадници политички затвореници. Овој настан бил познат како „Иранскиот Масакр“. Главната цел им била членството на Народната Муџахединска Организација, но и припадници на Комунистичката Партија биле вклучени во оваа чистка[133][134]. Бројките варираат од 1.400 до 30.000 погубени луѓе[135] to 30,000.[136][137].

Периодот на Хаменеи (1989–денес) уреди

Првите девет години (1989–1997) уреди

На неговата посмртна постела во 1989 година, Хомеини назначил уставен совет од 25 члена, на чело со Али Хаменеи за негов наследник а со тоа и бројни уставни измени[138]. Иако на неговиот наследник му недостигале харизмата и верскиот статус на неговиот претходник, тој воспоставил редица на поддржувачи во редовите на армијата и економските бизниси. За некои ова почнало да наликува на верска олигархија, отколку на автократија[139] .

Наследувајќи го Хомеини, Акбар Хашеми Рафсанџани служел два мандата, а за тоа време се обиел да ја стабилизира економски и воено државата, да ја обнови инфраструктурата со продажба на нафта за многу ниски цени. Неговиот режим вовел контрола на раѓањето, ги намалило воените трошоци и ги нормализирало односите со соседите. Во текот на војната на Персискиот Залив во 1991 година државата останала неутрална, останувајќи само на осуда упатена кон САД и дозволувајќи им на ирачките бегалци и воени авиони да ја користат нејзината територија.

Реформаторот Мохамед Хатами (1997–2005) уреди

 
Мохамед Хатами, Претседател на Иран од 1997 до 2005 година

Акбар Хашеми Рафсанџани бил наследен од Мохамед Хатами во 1997 година. Неговиот мандат бил одбележан со тензии додека се обидувал да ги спроведе неговите реформи и наишол на отпор од конзервативното свештенство. Овој ќорсокак доживеал кулминација во јули 1999 година кога со недели се случувале антивладини протести, сè додека полицијата и провладини симпатизери не ја разбиле толпата[140].

Хатами бил реизбран во јуни 2001 година но наидувал на постојан отпор од конзервативците. Тие се обиделе преку зебранување на печатениот медиум и дисквалификација на предизборни кандидати да ги поткопа реформите.

Во јуни 2003 година се случиле студентски протести во Техеран на кој учествувале неколку илјади студенти[141][142].

Махмуд Ахмадинежад (2005–2013) уреди

На Претседателските изборите во 2005 година тогашниот градоначалникот на Техеран, Махмуд Ахмадинежад станал шестиот претседател на Иран, поразувајќи го Рафсанџани.[143]. За време на церемонијана на прогласување тој ја бакнал раката на Хомеини како знак на лојалност[144][145].

Во овој период се случила инвазија на Ирак од страна на САД, и пад на режимот на Садам Хусеин, а со тоа шиитската заедница се здобила со моќ, со што главниот шиитски водач побарал делови од Ирак и Иран да бидат предадени за формирање на автономен шиитски регион[146]. Поранешниот секретар за одбрана Вилијам С. Коен изјавил од 2009 со сè поголемата моќ со која Иран се здобива, сè повеќе расте антисемитското расположение на Блискиот Исток.[147]

Во текот на 2005 и 2006 година имало тврдења дека САД и Израел планираат да го нападнат Иран, најмногу поради Иранската јадрена програма. Народна Република Кина и Русија се спротивставиле на овие воени планови или економски санкции. Ајатолахот Хомеини издал декрет со кој се забранувало производство и употреба на јадрено оружје. Фатва била цитирана во официјалната изјава на Иранската влада на состанокот на Меѓународната агенција за атомска енергија (ИАЕА) во Виена во август 2005 година.[148][149].

Во 2009 година реизборот на Ахмадинеџат бил оспорен со протести, што го создадал најголемиот предизвик за земјата“ до раководството на Исламската Република „за 30 години од своето постоење“. Како резултат на социјалните немири, овие протести се широко познати како Иранско зелено движење[150]. Неговиот противник Мир Хусеин Мусави и неговите поддржувачи се изјасниле за наводно нерегуларно гласање и на 1 јули 2009 година 1000 луѓе биле уапсени и 20 убиени во текот на улични демонстрации[151]. Врховниот Водач Али Хаменеи и другите исламски водачи обвиниле надворешен фактор дека стои зад организирање на протестите[152].

Период од 2013 до денес уреди

На 15 јуни 2013 година, Хасан Рухани победил на Претседателските избори во Иран. Од вкупен број од 36.704.156 гласачки ливчиња, Рохани освоил 18.613.329 гласови. На својата прес-конференција еден ден по денот на изборите, Рохани го повторил своето ветување дека ќе ги рекалибрира односите на Иран со светот.

На 2 април 2015 година, по осумдневните разговори во Швајцарија, кои траеле преку ноќта до четврток, Иран и шест светски сили (САД, Велика Британија, Франција, Кина и Русија и Германија) се согласиле околу контурите на разбирање за ограничување на јадрените програми на Иран, посочија преговарачите, бидејќи двете страни се подготвени за најавите. Иранскиот министер за надворешни работи, Мохамед Џавад Зариф, напишал Твитер: „Пронајдени решенија. Подготвени веднаш да започнат со спроведување“. Шефот за надворешна политика на Европската унија, Федерика Могерини, напишала на Твитер дека ќе се сретне со Зариф по завршниот состанок на седумте земји во јадрените разговори. Таа напишала: „Добри вести“.

Читајќи заедничка изјава, шефот за надворешна политика на Европската унија, Федерика Могерини, го поздравила она што таа го нарекла „одлучувачки чекор“ по повеќе од една деценија работа. Иранскиот министер за надворешни работи, Мохамед Џавад Зариф, следел со истата изјава на персиски јазик. Американскиот државен секретар Џон Кери и највисоките дипломати на Велика Британија, Франција и Германија, исто така, накратко застанале зад нив. Договорот е наменет да биде привремена рамка за сеопфатен договор кој не треба да биде потпишан до крајот на јуни, но ако вклучува конкретни факти и бројки, тоа ќе означи значаен пробив во 12-годишната историја на преговори со Иран во текот на својата јадрена програма.

Наводи уреди

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Xinhua, "New evidence: modern civilization began in Iran", 10 Aug 2007, retrieved 1 October 2007
  2. ↑ Azadpour, M. „HEGEL, GEORG WILHELM FRIEDRICH“. Encyclopædia Iranica. Посетено на 2015-04-11.
  3. ↑ http://www.britannica.com/ebc/article-9371723 Encyclopædia Britannica Concise Encyclopedia Article: Media
  4. ↑ 4,0 4,1 „Архивиран примерок“. Архивирано од изворникот на 2007-01-10. Посетено на 2007-03-13.
  5. ↑ 5,0 5,1 „Greek-Persian Wars (490 bce–479 bce) - Gale Encyclopedia of World History: War - Encyclopedia.com“.
  6. ↑ David Sacks, Oswyn Murray, Lisa R. Brody; Oswyn Murray; Lisa R. Brody (2005). Encyclopedia of the ancient Greek world. Infobase Publishing. стр. 256 (at the right portion of the page). ISBN 978-0-8160-5722-1.CS1-одржување: повеќе имиња: список на автори (link)
  7. ↑ „Largest empire by percentage of world population“. Guinness World Records. Посетено на 2016-06-10.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 R.M. Savory, Safavids, Encyclopedia of Islam, 2nd edition
  9. ↑ "The Islamic World to 1600", The Applied History Research Group, The University of Calgary, 1998 Архивирано на 12 јуни 2008 г., retrieved 1 October 2007
  10. ↑ Iran Islamic Republic, Encyclopædia Britannica retrieved 23 January 2008
  11. ↑ 11,0 11,1 Encyclopædia Britannica 23 January 2008 Архивирано на 15 декември 2007 г.
  12. ↑ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond pp 729 ABC-CLIO, 2 dec. 2014 ISBN 1598849484
  13. ↑ The Lower Paleolithic Occupation of Iran, http://www.jstor.org/stable/25067668?Search=yes&resultItemClick=true&searchText=biglari&searchUri=%2Faction%2FdoBasicSearch%3Ffilter%3D%26amp%3BQuery%3Dbiglari&refreqid=search%3A4e4b86f561ccbb47cc7d2eb821506784&seq=1#page_scan_tab_contents
  14. ↑ 14,0 14,1 http://www.pbase.com/k_amj/tehran_museum retrieved 27 March 2008
  15. ↑ J.D. Vigne, J. Peters and D. Helmer, First Steps of Animal Domestication, Proceedings of the 9th Conference of the International Council of Archaeozoology, Durham, August 2002, ISBN 1-84217-121-6
  16. ↑ TRINKAUS, E.; BIGLARI, F. „Middle Paleolithic Human Remains from Bisitun Cave, Iran“. www.academia.edu. Отсутно или празно |url= (help)
  17. ↑ „Excavations at Chogha Bonut: The earliest village in Susiana“. Oi.uchicago.edu. Посетено на 21 June 2013.
  18. ↑ Hole, Frank (20 July 2004). „NEOLITHIC AGE IN IRAN“. Encyclopedia Iranica. Encyclopaedia Iranica Foundation. Посетено на 9 August 2012.
  19. ↑ „Early humans in Iran were growing wheat 12,000 years ago“. NBC.news. July 5, 2013.
  20. ↑ Riehl, Simone. „Emergence of Agriculture in the Foothills of the Zagros Mountains of Iran (Supplement)“. www.researchgate.net. Посетено на 1 March 2015.
  21. ↑ „Iran, 8000–2000 BC“. The Timeline of Art History. The Metropolitan Museum of Art. October 2000. Посетено на 2008-08-09.
  22. ↑ The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State – by D. T. Potts, Cambridge University Press, 1999-07-29 – page 46–47 – ISBN 0521563585 hardback
  23. ↑ K. Kris Hirst. „Chogha Mish (Iran)“.
  24. ↑ „Penn Museum – University of Pennsylvania Museum of Archaeology and Anthropology“. Архивирано од изворникот на 2008-12-16.
  25. ↑ Kushnareva, K. Kh. (1997). The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the Eighth to the Second Millennium B.C. UPenn Museum of Archaeology. ISBN 978-0-924171-50-5., page 44
  26. ↑ Sagona, Antonio; Zimansky, Paul (24 February 2015). Ancient Turkey. Routledge. ISBN 978-1-134-44027-6., page 163
  27. ↑ The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State – by D. T. Potts, Cambridge University Press, 29/07/1999 – pp. 45–46 – ISBN 0521563585 hardback
  28. ↑ Algaze, Guillermo. 2005. The Uruk World System: The Dynamics of Expansion of Early Mesopotamian Civilization
  29. ↑ http://oi.uchicago.edu/pdf/saoc63.pdf
  30. ↑ „5000-Y-Old Inscribed Tablets Discovered in Jiroft“. Архивирано од изворникот на 2011-05-11.
  31. ↑ Cultural Heritage news agency Архивирано на 11 април 2008 г. retrieved 27 March 2008
  32. ↑ Yarshater, Yarshater. „Iranian history“. Encyclopædia Iranica. Посетено на 2008-06-23.
  33. ↑ Diakonoff, I., M., "Media", Cambridge History of Iran, II, Cambridge, 1985, p.43 [within the pp.36–148]. This paper is cited in the Journal of Eurasian Studies at page 51.
  34. ↑ Lackenbacher, Sylvie. „Elam“. Encyclopædia Iranica. Посетено на 2008-06-23.
  35. ↑ ^ Bahman Firuzmandi "Mad, Hakhamanishi, Ashkani, Sasani" pp. 20
  36. ↑ 36,0 36,1 „Iran, 1000 BC–1 AD“. The Timeline of Art History. The Metropolitan Museum of Art. October 2000. Посетено на 2008-08-09.
  37. ↑ Medvedskaya, I.N. (January 2002). „The rise and fall of Media“. International Journal of Kurdish Studies. BNET. Архивирано од изворникот на 2008-03-28. Посетено на 2008-08-10.
  38. ↑ Sicker, Martin (2000). The pre-Islamic Middle East. Greenwood Publishing Group. стр. 68/69. ISBN 978-0-275-96890-8.
  39. ↑ Urartu – Lost Kingdom of Van Архивирано на 2 јули 2015 г.
  40. ↑ „Urartu civilization – All About Turkey“.
  41. ↑ FORGOTTEN EMPIRE the world of Ancient Persia | The Persian Empire | Darius I Архивирано на 23 април 2007 г.
  42. ↑ Hooker, Richard (1996). „The Persians“. Архивирано од изворникот на 2006-08-29. Посетено на 2006-08-20.
  43. ↑ Benevolent Persian Empire Архивирано на 7 септември 2005 г.
  44. ↑ Joseph Roisman, Ian Worthington. "A companion to Ancient Macedonia" John Wiley & Sons, 2011. ISBN 144435163X pp 135–138, pp 343–345
  45. ↑ Brian Todd Carey, Joshua Allfree, John Cairns. Warfare in the Ancient World Pen and Sword, 19 jan. 2006 ISBN 1848846304
  46. ↑ Aeschylus; Peter Burian; Alan Shapiro (17 February 2009). The Complete Aeschylus: Volume II: Persians and Other Plays. Oxford University Press. стр. 18. ISBN 978-0-19-045183-7.
  47. ↑ Roisman & Worthington 2011, стр. 135–138, 342–345.
  48. ↑ Garthwaite, Gene R., The Persians, p. 2
  49. ↑ J. B. Bury, p.109.
  50. ↑ 50,0 50,1 Durant.
  51. ↑ „Compareti – Sasanians in Africa – Transoxiana 4“.
  52. ↑ Sarfaraz, pp. 329–330.
  53. ↑ „Iransaga – Persian Art, The Sassanians“.
  54. ↑ Zarinkoob, p.305.
  55. ↑ „Iran“. Encyclopædia Britannica.
  56. ↑ Hawting G., The First Dynasty of Islam. The Umayyad Caliphate AD 661–750, (London) 1986, pp. 63–64
  57. ↑ 57,0 57,1 Fred Astren pg.33–35
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 58,4 58,5 58,6 „History of Iran: Islamic Conquest“.
  59. ↑ Saïd Amir Arjomand, Abd Allah Ibn al-Muqaffa and the Abbasid Revolution. Iranian Studies, vol. 27, #1–4. London: Routledge, 1994. JSTOR i401381
  60. ↑ 60,0 60,1 60,2 60,3 „The Islamic World to 1600“. Applied History Research Group, University of Calagary. Архивирано од изворникот на October 5, 2008. Посетено на August 26, 2006.
  61. ↑ Tobin 113–115
  62. ↑ Nasr, Hoseyn; Islam and the pliqht of modern man
  63. ↑ Encyclopædia Britannica, "Seljuq", Online Edition, (LINK)
  64. ↑ Richard Frye, The Heritage of Persia, p. 243.
  65. ↑ Rayhanat al- adab, (3rd ed.), vol. 1, p. 181.
  66. ↑ Enderwitz, S. "Shu'ubiyya". Encyclopedia of Islam. Vol. IX (1997), pp. 513–14.
  67. ↑ „History of Iran: Samanid Dynasty“.
  68. ↑ Caheb C., Cambridge History of Iran, Tribes, Cities and Social Organization, vol. 4, p305–328
  69. ↑ Kühnel E., in Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesell, Vol. CVI (1956)
  70. ↑ Encyclopædia Britannica, "Seljuq", Online Edition, (LINK): "... Because the Turkish Seljuqs had no Islamic tradition or strong literary heritage of their own, they adopted the cultural language of their Persian instructors in Islam. Literary Persian thus spread to the whole of Iran, and the Arabic language disappeared in that country except in works of religious scholarship ..."
  71. ↑ O.Özgündenli, "Persian Manuscripts in Ottoman and Modern Turkish Libraries", Encyclopædia Iranica, Online Edition, (LINK)
  72. ↑ M. Ravandi, "The Seljuq court at Konya and the Persianisation of Anatolian Cities", in Mesogeios (Mediterranean Studies), vol. 25–6 (2005), pp. 157–69
  73. ↑ „Academic Home“.
  74. ↑ Lordkipanidze, Mariam (1987), Georgia in the XI-XII Centuries. Tbilisi: Ganatleba, p. 154.
  75. ↑ „Iran – history – geography“.
  76. ↑ Kenneth Warren Chase (2003). Firearms: a global history to 1700 (illustrated. изд.). Cambridge University Press. стр. 58. ISBN 0-521-82274-2. Посетено на 2011-11-28. Chinggis Khan organized a unit of Chinese catapult specialists in 1214, and these men formed part of the first Mongol army to invade Transoxania in 1219. This was not too early for true firearms, and it was nearly two centuries after catapult-thrown gunpowder bombs had been added to the Chinese arsenal. Chinese siege equipment saw action in Transoxania in 1220 and in the north Caucasus in 1239–40.
  77. ↑ David Nicolle, Richard Hook (1998). The Mongol Warlords: Genghis Khan, Kublai Khan, Hulegu, Tamerlane (illustrated. изд.). Brockhampton Press. стр. 86. ISBN 1-86019-407-9. Посетено на 2011-11-28. Though he was himself a Chinese, he learned his trade from his father, who had accompanied Genghis Khan on his invasion of Muslim Transoxania and Iran. Perhaps the use of gunpowder as a propellant, in other words the invention of true guns, appeared first in the Muslim Middle East, whereas the invention of gunpowder itself was a Chinese achievement
  78. ↑ Arnold Pacey (1991). Technology in world civilization: a thousand-year history (reprint, illustrated. изд.). MIT Press. стр. 46. ISBN 0-262-66072-5. Посетено на 2011-11-28. During the 1250s, the Mongols invaded Iran with 'whole regiments' of Chinese engineers operating trebuchets (catapults) throwing gunpowder bombs. Their progress was rapid and devastating until, after the sack of Baghdad in 1258, they entered Syria. There they met an Islamic army similarly equipped and experienced their first defeat. In 1291, the same sort of weapon was used during the siege of Acre, when the European Crusaders were expelled form Palestine.
  79. ↑ Chahryar Adle, Irfan Habib (2003). Ahmad Hasan Dani; Chahryar Adle; Irfan Habib (уред.). History of Civilizations of Central Asia: Development in contrast : from the sixteenth to the mid-nineteenth century. Volume 5 of History of Civilizations of Central Asia (illustrated. изд.). UNESCO. стр. 474. ISBN 92-3-103876-1. Посетено на 2011-11-28. Indeed, it is possible that gunpowder devices, including Chinese mortar (huochong), had reached Central Asia through the Mongols as early as the thirteenth century.71 Yet the potential remained unexploited; even Sultan Husayn's use of cannon may have had Ottoman inspiration.
  80. ↑ Arnold Pacey (1991). Technology in world civilization: a thousand-year history (reprint, illustrated. изд.). MIT Press. стр. 46. ISBN 0-262-66072-5. Посетено на 2011-11-28. The presence of these individuals in China in the 1270s, and the deployment of Chinese engineers in Iran, mean that there were several routes by which information about gunpowder weapons could pass from the Islamic world to China, or vice versa. Thus when two authors from the eastern Mediterranean region wrote books about gunpowder weapons around the year 1280, it is not surprising that they described bombs, rockets and fire-lances very similar to some types of Chinese weaponry.
  81. ↑ The Il-khanate Архивирано на 10 јуни 2007 г.
  82. ↑ Water, ch. 3
  83. ↑ „Battuta's Travels: Part Three – Persia and Iraq“. Архивирано од изворникот на 2008-04-23.
  84. ↑ Q&A with John Kelly on The Great Mortality on National Review Online.
  85. ↑ „Islam and Iran: A Historical Study of Mutual Services“.
  86. ↑ Peter B. Golden Central Asia in World History (New Oxford World History) (Oxford University Press, 2011), page 94: "He was born some 100 km (62 miles) south of Samarkand into a clan of the Barlas, a Turkicized tribe of Mongol descent."
  87. ↑ 87,0 87,1 This section incorporates test from the public domain Library of Congress Country Studies [1]
  88. ↑ „SAFAVID DYNASTY“. Encyclopædia Iranica.
  89. ↑ Helen Chapin Metz. Iran, a Country study. 1989. University of Michigan, p. 313.
  90. ↑ Emory C. Bogle. Islam: Origin and Belief. University of Texas Press. 1989, p. 145.
  91. ↑ Stanford Jay Shaw. History of the Ottoman Empire. Cambridge University Press. 1977, p. 77.
  92. ↑ Andrew J. Newman, Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire, I.B. Tauris (March 30, 2006).
  93. ↑ "Ismail Safavi" Encyclopædia Iranica.
  94. ↑ Richard Tapper. "Shahsevan in Safavid Persia", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 37, No. 3, 1974, p. 324
  95. ↑ Lawrence Davidson, Arthur Goldschmid, A Concise History of the Middle East, Westview Press, 2006, p. 153
  96. ↑ "Safavid Dynasty", Britannica Concise. Online Edition 2007
  97. ↑ Mottahedeh, Roy, The Mantle of the Prophet : Religion and Politics in Iran, One World, Oxford, 1985, 2000, p.204
  98. ↑ Michael Axworthy, biography of Nader, The Sword of Persia (I.B. Tauris, 2006) pp. 17–56
  99. ↑ Alexander Mikaberidze. Conflict and Conquest in the Islamic World ABC-CLIO 2011. p 726
  100. ↑ David Marshall Lang. Russia and the Armenians of Transcaucasia, 1797–1889: a documentary record Columbia University Press, 1957 (digitalised March 2009, originally from the University of Michigan) p 142
  101. ↑ Ronald Grigor Suny. "The Making of the Georgian Nation" Indiana University Press, 1994. p 55
  102. ↑ Axworthy Iran: Empire of the Mind (Penguin, 2008) pp. 152–167
  103. ↑ Amīn, ʻAbd al-Amīr Muḥammad (1 January 1967). British Interests in the Persian Gulf. Brill Archive.
  104. ↑ Okazaki, Shoko (1 January 1986). „The Great Persian Famine of 1870–71“. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. 49 (1): 183–192. doi:10.1017/s0041977x00042609. JSTOR 617680.
  105. ↑ Michael P. Zirinsky; "Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921–1926", International Journal of Middle East Studies 24 (1992), 639–663, Cambridge University Press
  106. ↑ The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition: Reza Shah Архивирано на 1 февруари 2009 г.
  107. ↑ 107,0 107,1 Ervand, History of Modern Iran, (2008), p.91
  108. ↑ The Origins of the Iranian Revolution by Roger Homan. International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944–), Vol. 56, No. 4 (Autumn, 1980), pp. 673–677. JSTOR 2618173
  109. ↑ Richard W. Cottam, Nationalism in Iran, University of Pittsburgh Press, ISBN o-8229-3396-7
  110. ↑ Bakhash, Shaul, Reign of the Ayatollahs : Iran and the Islamic Revolution by Shaul, Bakhash, Basic Books, c1984, p.22
  111. ↑ Richard Stewart, Sunrise at Abadan: the British and Soviet invasion of Iran, 1941 (1988).
  112. ↑ Louise Fawcett, "Revisiting the Iranian Crisis of 1946: How Much More Do We Know?." Iranian Studies 47#3 (2014): 379–399.
  113. ↑ Gary R. Hess, "the Iranian Crisis of 1945–46 and the Cold War." Political Science Quarterly 89#1 (1974): 117–146. online
  114. ↑ „CIA documents acknowledge its role in Iran's 1953 coup“. BBC News. Посетено на 20 August 2013.
  115. ↑ Kinzer, Stephen (2013). The Brothers: John Foster Dulles, Allen Dulles, and Their Secret World War. New York: Times Books.
  116. ↑ Abrahamian, Tortured Confessions (1999), pp. 135–6, 167, 169
  117. ↑ Islamic Revolution, Iran Chamber.
  118. ↑ The Iranian Revolution.
  119. ↑ 119,0 119,1 Ruhollah Khomeini, Encyclopædia Britannica.
  120. ↑ Iran Islamic Republic, Encyclopædia Britannica.
  121. ↑ Dabashi, Theology of Discontent (1993), p.419, 443
  122. ↑ Shawcross, William, The Shah's Last Ride (1988), p. 110.
  123. ↑ Nasr, Vali, The Shia Revival, Norton, (2006), p.138
  124. ↑ PBS, American Experience, Jimmy Carter, "444 Days: America Reacts" Архивирано на 19 јануари 2011 г., retrieved 1 October 2007
  125. ↑ Guests of the Ayatollah: The Iran Hostage Crisis: The First Battle in America's War with Militant Islam, Mark Bowden, p. 127, 200
  126. ↑ Bowden, Mark. „The Desert One Debacle“.
  127. ↑ History Of US Sanctions Against Iran, Middle East Economic Survey, 26 August 2002
  128. ↑ Centre for Documents of The Imposed War, Tehran. (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ)
  129. ↑ „Iran, 'Public Enemy Number One'“. Архивирано од изворникот на 2015-06-20. Посетено на 2017-10-11.
  130. ↑ „Chemical Weapons Information – Federation of American Scientists“. Архивирано од изворникот на 2015-06-20. Посетено на 2017-10-11.
  131. ↑ „Winter Soldier: Domingo Rosas – Antiwar.com Original“. 8 November 2008.
  132. ↑ „Iran – Countries – NTI“.
  133. ↑ Iranian party demands end to repression Архивирано на 24 септември 2005 г.
  134. ↑ Abrahamian, Ervand, Tortured Confessions, University of California Press, 1999, 209–228
  135. ↑ Massacre 1988 (Pdf)
  136. ↑ „Iran Focus“. Архивирано од изворникот на 2008-02-20. Посетено на 2017-10-11.
  137. ↑ „News“. Архивирано од изворникот на 2008-03-29. Посетено на 2021-08-12.
  138. ↑ Abrahamian, History of Modern Iran, (2008), p.182
  139. ↑ "Who's in Charge?" by Ervand Abrahamian London Review of Books, 6 November 2008
  140. ↑ Cleveland, William L. (2016). A History of the Modern Middle East. Boulder, CO: Westview Press. ISBN 9780813349800.
  141. ↑ „Iranians protest against clerics“. 11 June 2003 – преку bbc.co.uk.
  142. ↑ Uprising in Iran Архивирано на 3 мај 2006 г.
  143. ↑ „Iran hardliner becomes president“. BBC. August 3, 2005. Посетено на 2006-12-06.
  144. ↑ „Behind Ahmadinejad, a Powerful Cleric“. New York Times. September 9, 2006. Архивирано од изворникот на November 2, 2006. Посетено на 2006-12-06.
  145. ↑ „Архивиран примерок“. Архивирано од изворникот на 2011-07-15. Посетено на 2011-06-18.
  146. ↑ „Iraq prime minister to visit Iran“. Al Jazeera. September 9, 2006. Архивирано од изворникот на April 18, 2010.
  147. ↑ „Cohen: Middle East fearful of Iran“. The Washington Times.
  148. ↑ „Iran issues anti-nuke fatwa“. Архивирано од изворникот на 2013-03-14. Посетено на 2017-10-11.
  149. ↑ Iran, holder of peaceful nuclear fuel cycle technology Архивирано на 10 август 2013 г.
  150. ↑ „California, national and world news“. Los Angeles Times.
  151. ↑ Ian Black, Middle East editor (1 July 2009). „Mousavi says new Ahmadinejad government 'illegitimate'“. The Guardian.
  152. ↑ „Timeline: 2009 Iran presidential elections - CNN.com“.

Литература уреди

Надворешни врски уреди

 
Wikibooks
Англиските Викикниги нудат повеќе материјал на тема:
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Историја_на_Иран&oldid=5141088“