Википедија

Иридиум

Иридиум — хемиски елемент откриен во 1803 година меѓу нерастворливи нечистотии во природна платина. Смитсон Тенант, примарен пронаоѓач, го нарекува иридиумот по грчката божица Ирида, олицетворение на виножитото, поради впечатливите и разновидни бои на неговите соли. Иридиум е еден од најретките елементи во Земјината кора, со годишно производство и потрошувачка од само три тони. 191Ir и 193Ir се единствените два природни изотопи на иридиум, како и единствените стабилни изотопи; вториот е повеќе изобилен од двете.

Иридиум  (77Ir)
Two square pieces of gray foil
Општи својства
Име и симболиридиум (Ir)
Изгледсребрено-бела
Иридиумот во периодниот систем
Водород (двоатомски неметал)
Хелиум (благороден гас)
Литиум (алкален метал)
Берилиум (земноалкален метал)
Бор (металоид)
Јаглерод (повеќеатомски неметал)
Азот (двоатомски неметал)
Кислород (двоатомски неметал)
Флуор (двоатомски неметал)
Неон (благороден гас)
Натриум (алкален метал)
Магнезиум (земноалкален метал)
Алуминиум (слаб метал)
Силициум (металоид)
Фосфор (повеќеатомски неметал)
Сулфур (повеќеатомски неметал)
Хлор (двоатомски неметал)
Аргон (благороден гас)
Калиум (алкален метал)
Калциум (земноалкален метал)
Скандиум (преоден метал)
Титан (преоден метал)
Ванадиум (преоден метал)
Хром (преоден метал)
Манган (преоден метал)
Железо (преоден метал)
Кобалт (преоден метал)
Никел (преоден метал)
Бакар (преоден метал)
Цинк (преоден метал)
Галиум (слаб метал)
Германиум (металоид)
Арсен (металоид)
Селен (повеќеатомски неметал)
Бром (двоатомски неметал)
Криптон (благороден гас)
Рубидиум (алкален метал)
Стронциум (земноалкален метал)
Итриум (преоден метал)
Циркониум (преоден метал)
Ниобиум (преоден метал)
Молибден (преоден метал)
Технециум (преоден метал)
Рутениум (преоден метал)
Родиум (преоден метал)
Паладиум (преоден метал)
Сребро (преоден метал)
Кадмиум (преоден метал)
Индиум (слаб метал)
Калај (слаб метал)
Антимон (металоид)
Телур (металоид)
Јод (двоатомски неметал)
Ксенон (благороден гас)
Цезиум (алкален метал)
Бариум (земноалкален метал)
Лантан (лантаноид)
Цериум (лантаноид)
Празеодиум (лантаноид)
Неодиум (лантаноид)
Прометиум (лантаноид)
Самариум (лантаноид)
Европиум (лантаноид)
Гадолиниум (лантаноид)
Тербиум (лантаноид)
Диспрозиум (лантаноид)
Холмиум (лантаноид)
Ербиум (лантаноид)
Тулиум (лантаноид)
Итербиум (лантаноид)
Лутециум (лантаноид)
Хафниум (преоден метал)
Тантал (преоден метал)
Волфрам (преоден метал)
Рениум (преоден метал)
Осмиум (преоден метал)
Иридиум (преоден метал)
Платина (преоден метал)
Злато (преоден метал)
Жива (преоден метал)
Талиум (слаб метал)
Олово (слаб метал)
Бизмут (слаб метал)
Полониум (слаб метал)
Астат (металоид)
Радон (благороден гас)
Франциум (алкален метал)
Радиум (земноалкален метал)
Актиниум (актиноид)
Ториум (актиноид)
Протактиниум (актиноид)
Ураниум (актиноид)
Нептуниум (актиноид)
Плутониум (актиноид)
Америциум (актиноид)
Кириум (актиноид)
Берклиум (актиноид)
Калифорниум (актиноид)
Ајнштајниум (актиноид)
Фермиум (актиноид)
Менделевиум (актиноид)
Нобелиум (актиноид)
Лоренциум (актиноид)
Радерфордиум (преоден метал)
Дубниум (преоден метал)
Сиборгиум (преоден метал)
Бориум (преоден метал)
Хасиум (преоден метал)
Мајтнериум (непознати хемиски својства)
Дармштатиум (непознати хемиски својства)
Рендгениум (непознати хемиски својства)
Копернициум (преоден метал)
Нихониум (непознати хемиски својства)
Флеровиум (слаб метал)
Московиум (непознати хемиски својства)
Ливермориум (непознати хемиски својства)
Тенесин (непознати хемиски својства)
Оганесон (непознати хемиски својства)
 Rh
↑
Ir
↓
Mt
осмиум ← иридиум → платина
Атомски број77
Стандардна атомска тежина (±) (Ar)192,217(3)[1]
Категорија  преоден метал
Група и блокгрупа 9, d-блок
ПериодаVI периода
Електронска конфигурација[Xe] 4f14 5d7 6s2
по обвивка
2, 8, 18, 32, 15, 2
Физички својства
Фазацврста
Точка на топење2.719 K ​(2.446 °C)
Точка на вриење4.403 K ​(4.130 °C)
Густина близу с.т.22,56 г/см3
кога е течен, при т.т.19 г/см3
Топлина на топење41,12 kJ/mol
Топлина на испарување564 kJ/mol
Моларен топлински капацитет25,10 J/(mol·K)
парен притисок
P (Pa) 1 10 100 1 k 10 k 100 k
при T (K) 2.713 2.957 3.252 3.614 4.069 4.659
Атомски својства
Оксидациони степени−3, −1, 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9[2]
ЕлектронегативностПолингова скала: 2,20
Енергии на јонизацијаI: 880 kJ/mol
II: 1.600 kJ/mol
Атомски полупречникемпириски: 136 пм
Ковалентен полупречник141±6 пм
Color lines in a spectral range
Спектрални линии на иридиум
Разни податоци
Кристална структура ​страноцентрирана коцкеста (сцк)
Кристалната структура на иридиумот
Брзина на звукот тенка прачка4.825 м/с (при 20 °C)
Топлинско ширење6,4 µм/(m·K)
Топлинска спроводливост147 W/(m·K)
Електрична отпорност47,1 nΩ·m (при 20 °C)
Магнетно подредувањепарамагнетно[3]
Модул на растегливост528 GPa
Модул на смолкнување210 GPa
Модул на збивливост320 GPa
Поасонов сооднос0,26
Мосова тврдост6,5
Викерсова тврдост1.760–2.200 MPa
Бринелова тврдост1.670 MPa
CAS-број7439-88-5
Историја
Откривање и првото издвојувањеСмитсон Тенант (1803)
Најстабилни изотопи
Главна статија: Изотопи на иридиумот
изо ПЗ полураспад РР РЕ (MeV) РП
188Ir веш 1,73 д ε 1,64 188Os
189Ir веш 13,2 д ε 0,532 189Os
190Ir веш 11,8 д ε 2 190Os
191Ir 37,3 % – (α) 2,0839 187Re
192Ir веш 73,827 д β− 1,460 192Pt
ε 1,046 192Os
192m2Ir веш 241 г m 0,161 192Ir
193Ir 62,7 % – (α) 1,0173 189Re
193mIr веш 10,5 д m 0,080 193Ir
194Ir веш 19,3 ч β− 2,247 194Pt
194m2Ir веш 171 д m – 194Ir
Режимите на распад во загради се предвидени, но сè уште не се забележани
| наводи | Википодатоци

Најважните соединенија на иридиум во употреба се соли и киселини што се формираат со хлор, иако иридиум, исто така, формира голем број на органометални соединенија кои се користат во индустриската катализа и во истражувањата. Металот иридиум се користи кога е потребна висока отпорност на корозија на високи температури, како кај свеќи со високи перформанси, спојници за прекријализирање на полупроводници на високи температури и електроди за производство на хлор во хлоралкали процесот. Иридиум радиоизотопите се користат во некои радиоизотопски термоелектрични генератори.

Иридиум се наоѓа во метеорити во многу повисоки изобилство отколку во Земјината кора.[4] Поради оваа причина, невообичаено големото изобилство на иридиум во глинениот слој на границата на креда-палеогенот доведоа до хипотезата на Алварез дека влијанието на огромен вонземски објект предизвикало исчезнување на диносаурусите и многу други видови пред 66 милиони години. Слично на тоа, иридиумската аномалија во примероци од Тихиот Океан сугерираше влијанието на Елтанин од околу 2,5 милиони години.

Се смета дека вкупната количина на иридиум на планетата Земја е многу повисока од онаа забележана кај коралните карпи, но како и кај другите метали на платина, високата густина и тенденцијата на иридиум да се поврзуваат со железо предизвикаа повеќето иридиум да се спуштат под кора кога планетата беше млада и сè уште стоеше.

Особености уреди

Физички својства уреди

 
Една унца (31.1035 g) на стопен иридиум

Член на метали на платина, иридиум е бел, сличен на платина, но со мало жолтеникаво фрлање. Поради својата цврстина, кршливост и многу висока точка на топење, цврстиот иридиум е тешко да се машинира, формира или работи; на тој начин, вообичаено се користи металургија во прав.[5] Тоа е единствениот метал за одржување на добри механички својства во воздухот на температура над 1.600 °C (2.910 °F).[6] Таа има 10-то највисока точка на вриење меѓу сите елементи и станува суперпроводник на температура под 0,14 K.[7]

Модулот на еластичност на Иридиум е втор највисок меѓу металите, кој се надминува само со осмиум.[6] Ова, заедно со модул со високо смолкнување и многу ниска бројка за односот на Поасон (односот на надолжниот на страничниот вирус), укажуваат на високиот степен на вкочанетост и отпорност на деформација, кои ја претставија својата изработка во корисни компоненти, што е голема тешкотија. И покрај овие ограничувања и високата цена на иридиум, се развија голем број апликации каде што механичката сила е суштински фактор во некои од исклучително тешките услови во современата технологија.[6] Измерената густина на иридиум е само малку пониска (за околу 0,12%) од онаа на осмиум, познат како најгустиот метал [8].[9] Се појави некаква двосмисленост во врска со тоа кој од двата елементи е погуст, поради малата големина на разликата во густината и тешкотиите при мерењето на тоа,[10] но, со зголемена точност во факторите што се користат за пресметување на густината на х-зраци кристалографски податоци давале густини од 22,56 g / cm3 за иридиум и 22,59 g / cm3 за осмиум.[11]

Хемиски својства уреди

Иридиум е најкористен метал што е отпорен на корозија:[12] не е нападнат од речиси секоја киселина, царска вода, стопена метали или силикати на високи температури. Меѓутоа, може да биде нападнат од некои стопени соли, како што се натриум цијанид и калиум цијанид [13], како и кислород и халогени (особено флуор) [14] при повисоки температури.[15] Иридиум, исто така, реагира директно со сулфур при атмосферски притисок за да се добие иридиум дисулфид.[16]

Соединенија уреди

Оксидациони состојби[note 1]
−3 [Ir(CO)3]3−
−1 [Ir(CO)3(PPh3)]−
0 Ir4(CO)12
+1 [Ir(CO)Cl(PPh3)2]
+2 IrCl2
+3 IrCl3
+4 IrO2
+5 Ir4F20
+6 IrF6
+7 [(η2
-O2)IrO2]+
+8 IrO4
+9 [IrO4]+[2]
Поврзано: Категорија:Иридиумови соединенија

Иридиум формира соединенија во оксидациски состојби помеѓу -3 и +9; најчестите оксидациски состојби се +3 и +4.[5] Добро карактеризирани примери на висока оксидациона состојба со висока 6 е ретка, но вклучуваат IrF6 и два мешани оксиди Sr2MgIrO6 и Sr2CaIrO6.[5][17] Покрај тоа, во 2009 година беше објавено дека иридиум (VIII) оксид (IrO4) беше подготвен во услови на матрица изолација (6 K во Ar) со UV зрачење на комплекс на иридиум-пероксид. Меѓутоа, овој вид не се очекува да биде стабилен како суштинска маса на повисоки температури.[18] Највисоката стапка на оксидација (+9), која е исто така највисока регистрирана за секој елемент, е позната само во еден катјон, IrO +4; таа е позната само како гасни фазни видови и не е познато дека формира какви било соли.[2]

Иридиум диоксид, IrO2, сина црна цврста, е единствениот добро орасен оксид на иридиум.[5] Сесквиоксид, Ir2О3, е опишан како сино-црн прав кој се оксидира до IrO2 од ХНО3.[14] Соодветните дисулфиди, диселениди, сесквисулициди и сесциклиниди се познати, и IrS3, исто така, се познати.[5] Иридиум, исто така, формира иридити со оксидациски состојби +4 и +5, како што се К2IrO3 и KIrO3, кои можат да се подготват од реакцијата на калиум оксид или калиум супероксид со иридиум на високи температури.[19]

Иако нема бинарни хидриди на иридиум,IrxHy се познати, се познати комплекси кои содржат IrH4-5 и IrH3-6, каде што иридиумот има статус на оксидација на +1 и +3, соодветно.[20] Троичниот хидрид Mg6Ir2H11 се верува дека содржи и IrH4-5 и 18-електронскиот IrH5-4 анјон.[21]

Не се познати монохалиди или дихалиди, додека трихалиди, IrX3, се познати по сите халогени.[5] За состојбата на оксидација +4 и погоре, се познати само тетрафлуорид, пентафлуорид и хексафлуорид.[5] Иридиум хексафлуорид, IrF6, е испарлива и високо реактивна жолта цврста, составена од октаедрични молекули. Се распаѓа во вода и се сведува на IrF4, кристална цврста, со иридиум црна.[5] Иридиум пентафлуорид има слични својства, но всушност е тетрамер, Ir4F20, формирана од четири октаедри за споделување на агли.[5] Иридиум метал се раствора во стопена алкално-метални цијаниди за да се произведе Ir(CN)3+6 (хексацианиридат) јон.

 
Васков комплекс

Васковиот комплекс hексахлориридна (IV) киселина, H2IrCl6, и неговата амониумска сол се најважните иридиумски соединенија од индустриска перспектива.[22] Тие се вклучени во прочистувањето на иридиум и се користат како претходници за повеќето други иридиумски соединенија, како и за подготовка на анодни премази. На IrCl2-6 јон има интензивна темнокафеава боја, и може лесно да се сведе на светло обоени IrCl3-6 и обратно.[22] Иридиум трихлорид, IrCl3, кој може да се добие во безводна форма од директна оксидација на иридиум во прав со хлор на 650 °C,[22] или во хидрирана форма со растворање на Ir2О3 во хлороводородна киселина, често се користи како почетен материјал за синтеза на други Ir (III) соединенија.[5] Друго соединение кое се користи како почетна материјал е амониум хексахлориридат (III), (NH4)3IrCl6. Иридиум (III) комплекси се дијамагнетски (низок-спин) и обично имаат октаедрична молекуларна геометрија.[5]

Органоидиумските соединенија содржат иридиум-јаглеродни врски, каде што металот обично е во пониски оксидациски состојби. На пример, нултата оксидациона држава е најдена во тетраиридиум додекакарбонил, Ir4(CO)12, кој е најчест и стабилен бинарен карбонил на иридиум.[5] Во ова соединение, секој од иридиум атомите е поврзан со другите три, формирајќи тетраедарски кластер. Некои органометални соединенија Ir(I) се доволно забележливи за да бидат именувани по нивните откритија. Едниот е комплексот на Васка, IrCl (CO) [P(C6H5)3]2, кој има необично својство на врзување за молекулата на кислород, O2.[23] Друг катализатор е Crabtree, хомоген катализатор за реакции на хидрогенизација.[24] Овие соединенија се и квадратни рамни, d8 комплекси, со вкупно 16 валентни електрони, кои ја сочинуваат нивната реактивност.[25]

Органски ЛЕД материјал заснован на иридиум е документиран и се покажа како многу посветлен од ДПА или ППВ, па така може да биде основа за флексибилно осветлување на OLED во иднина.[26]

Изотопи уреди

Иридиум има два природни изотопи, 191Ir и 193Ir, со природни изобилие од 37,3% и 62,7%, соодветно.[27] Најмал 37 радиоизотопи, исто така, се синтетизираат, опфаќајќи масен број од 164 до 202. 192Ir, кој паѓа помеѓу двата стабилни изотопи, е најстабилниот радиоизотоп, со полуживот од 73.827 дена и наоѓа апликација во брахитерапија [28] и во индустриската радиографија, особено за неразрушното тестирање на заварени челици во индустријата за нафта и гас; Иридиум-192 извори биле вклучени во голем број радиолошки несреќи. Три други изотопи имаат полуживот од најмалку еден ден-188Ir, 189Ir и 190Ir.[27] Изотопи со маси под 191 распаѓање со некоја комбинација на β + распаѓање, α распаѓање и (ретка) протонска емисија, со исклучок на 189Ir, која се распаѓа со електронски апсење. Синтетички изотопи потешки од 191 распаѓање со β-распаѓање, иако 192Ir, исто така, има и мала патека на пад на електронски зафати.[27] Сите познати изотопи на иридиум биле откриени помеѓу 1934 и 2008 година, а најновите откритија биле 200-202Ir.[29]

Најмалку 32 метастабилни изомери се одликуваат, опфаќајќи маса од 164 на 197. Најстабиот од овие е 192m2Ir, кој се распаѓа со изомерна транзиција со полуживот од 241 година,[27] што го прави постабилен од било кој синтетички изотопи на иридиум во нивните основни состојби. Најмал стабилен изомер е 190m3Ir со полуживот од само 2 μs.[27] Изотопот 191Ir беше првиот од секој елемент кој требаше да биде прикажан да прикаже ефект на Месбауер. Ова го прави корисно за Месбауер спектроскопијата за истражување во физиката, хемијата, биохемијата, металургијата и минералогијата.[30]

Историја уреди

Платинова група уреди

 
Старогрчката божица Ирида, по која е наречен хемискиот елемент.

Откривањето на иридиум е испреплетено со оној на платината и другите метали на платинската група. Мајчин платина што ја користеле древните Етиопјани [31] и од Јужноамериканските култури [32] секогаш содржи мало количество на други метали на платина, вклучувајќи ириум. Платината стигнала во Европа како платина ("сребрена"), откриена во 17 век од страна на шпанските освојувачи во регионот денес познат како оддел на Чоко во Колумбија.[33] Откритието дека овој метал не е легура на познати елементи, туку наместо нов посебен елемент, не се случил до 1748 година.[34]

Откривање уреди

Хемичарите кои го проучувале платинот го растворија во царска вода (мешавина на хлороводородна и азотна киселина) за да создадат растворливи соли. Тие секогаш забележале мала количина на темни, нерастворливи остатоци.[6] Џозеф Луј Пруст сметал дека остатокот е графит. [7] Француските хемичари Виктор Колт-Дескотили, Антоан Франсоа, Comte de Fourcroy и Луј Никола Вакелин исто така го набљудувале црниот остаток во 1803, но не добиле доволно за понатамошни експерименти.[6]

Во 1803 година британскиот научник Смитсон Тенант (1761-1815) ги анализирал нерастворливите остатоци и заклучил дека мора да содржи нов метал. Vauquelin го третирал прав наизменично со алкали и киселини [12] и добил испарлив нов оксид, за кој верувал дека е од овој нов метал - кој го нарекол ptene, од грчкиот збор πτηνός ptēnós, "крилесто".[35][36] Теннант, кој ја искористил многу поголемата количина остаток, го продолжил своето истражување и ги идентификувал двата претходно неоткриени елементи во црниот остаток, иридиум и осмиум.[6][12] Тој доби темноцрвени кристали (веројатно од На2[IrCl6] · nH2O) со низа реакции со натриумхидроксид и хлороводородна киселина.[36] Тој го иритира иридиумот по Ирида (Ἶρις), грчката крилеста божица на виножитото и гласник на олимписките богови, бидејќи многу од солите што ги добил биле силно обоени [note 2][37] Откривањето на новите елементи е документирано во писмо до Кралското друштво на 21 јуни 1804.[6][38]

Металообработка и апликации уреди

Британскиот научник Џон Џорџ Дејт беше прв кој стопи примерок од иридиум во 1813 година со помош на "најголемата галванична батерија што некогаш била изградена" (во тоа време).[6] Првиот кој добил висока чистота на иридиум бил Роберт Харе во 1842 година. Тој открил дека има густина од околу 21,8 g / cm3 и забележал дека металот е речиси неподнослив и многу тежок. Првото топење во значителна количина го направиле Анри Сент-Клер Девил и Жулс Анри Дебре во 1860 година. Тие барале да се запалат повеќе од 300 литри чист О2 и H2 гас за секој килограм иридиум.[6]

Овие екстремни потешкотии во топењето на металот ги ограничуваа можностите за ракување со иридиум. Џон Исак Хокинс се обидуваше да добие парична казна и тврда точка за пенкало, и во 1834 година успеа да создаде златна пенкало со ириум. Во 1880 година, Џон Холандија и Вилијам Лофланд Дадли успеаја да се топат иридиум со додавање на фосфор и патентиран процесот во САД; Британската компанија Џонсон Мети подоцна изјави дека користеле сличен процес од 1837 година и веќе претставиле споен иридиум на голем број светски саеми.[6] Првата употреба на легирање на иридиум со рутениум во термопарови беше направена од Ото Феуснер во 1933 година. Овие услови овозможија мерење на високи температури во воздухот до 2000 °C.[6]

Во Минхен, Германија во 1957 година, Рудолф Месбауер, во она што се нарекува еден од "обележјата експерименти во физиката од дваесеттиот век",[39] откриле резонантна и отпорност на емисија и апсорпција на гама-зраци со атоми во солиден примерок од метал кој содржи само 191Ir.[40] Овој феномен, познат како ефект на Месбауер (којшто оттогаш бил забележан кај други јадра, како што е 57Fe), и развиен како Месбауер спектроскопија, направил важен придонес во истражувањата во физиката, хемијата, биохемијата, металургијата и минералогијата.[30] Месбауер ја доби Нобеловата награда за физика во 1961 година, на 32-годишна возраст, само три години откако го објави своето откритие.[41] Во 1986 година Рудолф Мосбауер беше одликуван за неговите достигнувања со медалот Алберт Ајнштајн и медалот Елиот Кресон.

Појава уреди

 
Иридиумот е еден од најретките елементи во Земјината кора.
 
Виламет (метеорит), шестиот по големина метеорит откриен во светот, кој содржи 4,7 ppm иридиум.[42]

Иридиум е еден од деветте најслаби стабилни елементи во Земјината кора, со просечна масена фракција од 0.001 ppm во корална карпа; платина е 10 пати повеќе изобилство, злато е 40 пати повеќе изобилство, а среброто и живата се 80 пати повеќе изобилие.[5] Телурот е исто толку изобилен како иридиум.[5] За разлика од нејзиното мало изобилство во коралниот карпа, иридиумот е релативно чест кај метеоритите, со концентрации од 0,5 ppm или повеќе.[43] Целокупната концентрација на iridium на Земјата се смета дека е многу повисока од онаа што се забележува кај карпите на кора, но поради густината и сидеофиличниот ("сакан") карактер на иридиум, се спушташе под кората и во јадрото на Земјата кога планетата сè уште беше стопена.[22]

Иридиум се наоѓа во природата како некомбиниран елемент или во природни легури; особено на иридиум-осмиумските легури, осмириум (богат со осмиум) и иридосмиум (богат со ириум).[12] Во никел и бакар депозити, метали на платина група се јавуваат како сулфиди (т.е. (Pt, Pd) S), телуриди (т.е. PtBiTe), антимониди (PdSb) и арсениди (т.е. PtAs

2). Во сите овие соединенија платина се разменува со мала количина на иридиум и осмиум. Како и кај сите метали на платина, iridium може да се најде природно во легури со суров никел или суров бакар.[44] Познати се голем број на доминантни минерали од иридиум, со иридиум како елемент кој формира видот. Тие се многу ретки и често ги претставуваат иридиумните аналози на горенаведените. Примерите се ирачки и куроиридин, за да споменам некои.[45][46][47][48][49]

Во внатрешноста на Земјината кора, iridium се наоѓа во највисоки концентрации во три вида геолошка структура: вулкански депозити (корални удари одоздола), кратери за удари и депозити преработени од една од поранешните структури. Најголемите познати примарни резерви се наоѓаат во комплексот на Бушвелд во Јужна Африка,[50] (во близина на најголемиот познат кратер на ударот, кратерот Вредфорт), иако големите депозити од бакар-никел во близина на Нориљск во Русија и во Садберискиот басен кратер) во Канада исто така се значајни извори на иридиум. Помалите резерви се наоѓаат во САД.[50] Иридиум, исто така, се наоѓа во секундарните депозити, во комбинација со платина и други метали на платина во алувијалните депозити. Алувијалните депозити што ги користат претколумболиските луѓе во Одделот за Чоко на Колумбија сè уште се извор на метали на платина. Од 2003 година, светските резерви не се проценети.[12]

Границата на креда-палеогенот уреди

 
Стрелката укажува на Креда–Палеогенската граница.
Главна статија: Креда–Палеогенски истребувачки настан

Границата [границата со креда и палеогени] од 66 милиони години, означувајќи ја временската граница помеѓу периодите на креда и палеогенот во геолошко време, беше идентификуван со тенок слој на глината богата со иридиум.[51] Тимот предводен од Луис Алварез предложен во 1980 година е вонземјано потекло за овој иридиум, припишувајќи го на удар на астероид или комета.[51] Нивната теорија, позната како хипотезата на Алварез, сега е широко прифатена да објасни за истребување на не-птичји диносауруси. Голема погребана структура на кратерот на удари со проценета возраст од околу 66 милиони години подоцна беше идентификувана според она што сега е полуостровот Јукатан (кратерот Chicxulub).[52][53] Дјуи М. Меклин и други тврдат дека иридиумот можеби е од вулканско потекло, наместо тоа, бидејќи јадрото на Земјата е богато со иридиум, а активните вулкани како Piton de la Fournaise, на островот Реунион, сè уште ослободуваат иридиум.[54][55]

Производство уреди

Година Потрошувачка
(тони)		 Цена
(USD/ozt)[56]
2001 2,6 415,25
2002 2,5 294,62
2003 3,3 93,02
2004 3,60 185,33
2005 3,86 169,51
2006 4,08 349,45
2007 3,70 444,43
2008 3,10 448,34
2009 2,52 420,4
2010 10,40 642,15

Иридиум, исто така, се добива комерцијално како нуспроизвод од никел и бакар за обработка и преработка. Во текот на електроразличувањето на бакар и никел, благородните метали како што се среброто, златото и металите на платинската група, како и селенот и телурот, се допираат до дното на ќелијата како анодна кал, што ја формира почетната точка за нивна екстракција. За да ги раздвојат металите, тие прво мора да бидат решени. Неколку методи за одделување се достапни во зависност од природата на мешавината; две претставителни методи се соединување со натриум пероксид проследено со растворање во царска вода и растворање во мешавина од хлор со хлороводородна киселина.[22][50]

Откако смесата се раствора, иридиумот е одделен од другите метали на платина, со преципитација на амониум хексахлориридат ((NH4)2IrCl6) или со екстракција на IrCl2-6 со органски амини.[57] Првиот метод е сличен на постапката Tennant и Wollaston кои се користат за нивно раздвојување. Вториот метод може да се планира како континуирана екстракција на течноста и течноста и затоа е погодна за производство на индустриски обем. Во секој случај, производот се намалува со употреба на водород, давајќи го метал како прашок или сунѓер кој може да се третира користејќи техники на металургија во прав.[58][59]

Цените на иридиум флуктуираа во значителен опсег. Со релативно мал волумен на светскиот пазар (во споредба со други индустриски метали како алуминиум или бакар), цената на иридиумот реагира силно на нестабилноста во производството, побарувачката, шпекулациите, купувањето и политиката во земјите-производители. Како супстанција со ретки својства, нејзината цена е особено под влијание на промените во современата технологија: постепеното намалување помеѓу 2001 и 2003 година е поврзано со преголемото снабдување со IR crucibles кои се користат за индустриски раст на големи монокристали.[56][60]

Исто така цените над 1000USD / oz помеѓу 2010 и 2014 година се објаснети со инсталирање на производствени капацитети за монокристални сафири кои се користат во LED осветлување за телевизори.[61]

Апликации уреди

Побарувачката за иридиум се зголеми од 2,5 тони во 2009 година на 10,4 тони во 2010 година, главно поради апликации поврзани со електроника кои забележаа пораст од 0,2 до 6 тони - иридиумовите садови најчесто се користат за одгледување на големи висококвалитетни монокристали, побарувачка за која значително се зголеми. Ова зголемување на потрошувачката на иридиум се предвидува да се засити поради акумулираните резерви на пресудни моменти, како што се случи во почетокот на 2000-тите. Други главни апликации вклучуваат свеќички кои консумираат 0,78 тони иридиум во 2007 година, електроди за хлоралкали процес (1,1 т во 2007 година) и хемиски катализатори (0,75 т во 2007).[56][62]

Индустриски и медицински уреди

 
Молекуларната структура на Ir(mppy)3

Молекуларна структура на Ir (mppy)3

Високиот степен на топење, тврдост и отпорност на корозија на иридиум и неговите легури ги одредуваат повеќето од неговите апликации. Иридиум (или понекогаш платиумски легури или осмиум) и претежно иридиумски легури имаат ниско ниво на абење и се користат, на пример, за мулти-спојни спојници, преку кои се топи пластичен полимер се екструдира за да формираат влакна, како што се вискоза [63]. Осмиум-иридиум се користи за лежишта на компас и за рамнотежи.[64]

Нивната отпорност на лак-ерозија ги прави иридиумските легури идеални за електрични контакти за свеќички,[65][66] и свеќички засновани на иридиум се користат во воздухопловството.

Чистиот иридиум е исклучително кршлив, до тој степен што тешко може да се завари, бидејќи зоната погодена од топлина е пукнатина, но може да се направи повеќе пластична со додавање на мали количества титаниум и циркониум (0.2% од секој изгледа добро) [67]

Корозијата и отпорноста на топлина го прават иридиумот важен легирање. Одредени делови од моторот со долг животен век се направени од легура на иридиум, а легура на иридиум-титаниум се користи за длабоки водоводни цевки поради неговата отпорност на корозија.[12] Иридиум исто така се користи како стврднувач во легурите на платина. Тврдоста на Викерс чистата платина е 56 HV, додека платината со 50% ириум може да достигне над 500 HV.[68][69]

Уредите кои мора да издржат екстремно високи температури често се направени од иридиум. На пример, во Чехралскиот процес се употребуваат високотемпературни садови од иридиум изработени од иридиум за производство на оксидни монокристали (како што се сафири) за употреба во компјутерски мемориски уреди и во ласери со цврста состојба [65][70] Кристалите, како што се гадолиниум галиум гранат и иттриум галиум гранат, се одгледуваат со топење пред-синтерувани полнења на мешани оксиди под оксидирачки услови на температура до 2100 °C.[6]

Иридиумските соединенија се користат како катализатори во процесот на Cativa за карбонилација на метанол за да се произведе оцетна киселина.[71]

Радиоизотопот иридиум-192 е еден од двата најважни извори на енергија за употреба во индустриската γ-радиографија за недеструктивно тестирање на метали.[72][73] Дополнително, 192Ir се користи како извор на гама-зрачење за третман на рак со брахитерапија, форма на радиотерапија, каде што затворен радиоактивен извор се става во или до областа каде што е потребен третман. Специфични третмани вклучуваат брахитерапија со простата доза, брахитерапија на билијарниот канал и брахиреапија на грлото на матката.[12]

Во февруари 2019 година, медицинските научници објавија дека iridium во прилог на албумин, создавајќи фотосензибилизирана молекула, може да продира во клетките на ракот и, откако ќе биде озрачен со светлина (процес наречен фотодинамичка терапија), ги уништува клетките на ракот.[74][75]

Иридиум е добар катализатор за распаѓање на хидразин (во топол азот и амонијак), и ова се користи во практиката во ракетните мотори со низок притисок; има повеќе детали во написот за монопропуларна ракета.

Научни уреди

 
Меѓународна прототипна метарска прачка

Легура од 90% платина и 10% иридиум беше употребена во 1889 година за да се изгради Меѓународниот прототип на метар и килограм маса, што ја води Меѓународното биро за тежини и мерки близу Париз.[12] Металната лента беше заменета како дефиниција на основната единица на должина во 1960 година со линија во атомскиот спектар на криптонот, но килограм прототипот сè уште е меѓународен стандард на маса (до 20 мај 2019 година) [76]

Иридиум се користи во радиоизотопските термоелектрични генератори на беспилотни летала како што се Војаџер, Викинг, Пионер, Касини, Галилео и Новите хоризонти. Иридиум беше избран да го капсулира горивото плутониум-238 во генераторот, бидејќи може да издржи оперативни температури до 2000 °C и за неговата голема сила [6] .

Друга употреба се однесува на рендгенската оптика, особено на телескопите со рентгенски зраци.[77] Огледалата на Опсерваторијата на Хандра на Чандра се обложени со слој од iridium 60 nm дебелина. Иридиум се покажа како најдобар избор за рефлектирање на Х-зраците по никел, злато и платина. Слој на иридиум, кој мораше да биде мазен во рамките на неколку атоми, беше нанесен со депонирање на пареата на иридиум под висок вакуум на основа на слој на хром.[78]

Иридиум се користи во честичната физика за производство на антипротони, форма на антиматерија. Антипротоните се направени со снимање на протонски зрак со висок интензитет при претворање, што треба да се направи од материјал со многу висока густина. Иако волфрам може да се користи наместо тоа, иридиум ја има предноста на подобра стабилност под ударните бранови предизвикани од порастот на температурата поради инцидентни зраци.[79]

 
Оксидативно додавање на јаглеводороди во органоиридиумската хемија[80][81]

Активацијата на јаглерод-водородните врски (C-H активација) е област на истражување на реакции кои ги прицврстуваат јаглерод-водородните врски, кои традиционално се сметаа за нереактивни. Првите пријавени успеси при активирање на C-H врски во заситените јаглеводороди, објавени во 1982 година, користеле органометални иридиумски комплекси кои се подложени на оксидативно додавање со јаглеводородот.[80][81]

Иридиумските комплекси се испитуваат како катализатори за асиметрична хидрогенација. Овие катализатори се користат во синтезата на природни производи и можат да ги хидрогенираат одредени тешки супстрати, како што се нефикнуирани алкени, енантиоселективно (генерирање само еден од двата можни енантиомери).[82][83]

Иридиум формира различни комплекси од фундаментален интерес за триплетна берба [84][85][86]

Историски уреди

 
Перодржно пенкало со ознака иридиумски врв

Иридиум-осмиумските легури се користеа во совети за фибер пенкало. Првата голема употреба на иридиум била во 1834 година во коцки монтирани на злато.[6] Од 1944 година, познатата ткаена пенкало Parker 51 беше опремена со пиштол од рутениум и легура на иридиум (со 3,8% иридиум). Материјалот на врвот во модерните пенкала за фонтани сè уште е конвенционално наречен "иридиум", иако во него ретко има ириум; други метали како што се рутениум, осмиум и волфрам се заземаат.[87]

Иридиум-платина легура се користи за дупки на допир или пропустливи парчиња топови. Според извештајот на Париската изложба од 1867 година, едно од деловите што ги изложуваат Џонсон и Мети "се употребува во пиштол Withworth за повеќе од 3000 круга и едвај покажува знаци на носење. Оние кои знаат постојана неволја и трошоците кои се предизвикани со носење на вентилаторите на топови кога се активни, ќе ја ценат оваа важна адаптација ".[88]

Пигментниот iridium black, кој се состои од многу ситно поделен iridium, се користи за цртање порцелан интензивна црна боја; беше кажано дека "сите други порцелански црни бои се појавуваат сиви од страна на тоа".[89]

Мерки на претпазливост уреди

Иридиум во обемна метална форма не е биолошки значаен или опасен за здравјето поради недостатокот на реактивност со ткивата; има само околу 20 делови на трилион на иридиум во човечкото ткиво.[12] Како и повеќето метали, ситно поделен иридиумски прав може да биде опасен за ракување, бидејќи е раздразнувач и може да запали во воздух.[50] Многу малку е познато за токсичноста на соединенијата на иридиум, бидејќи тие се користат во многу мали количини, но растворливите соли, како што се иридиум халидите, може да бидат опасни поради други елементи, освен иридиум или поради самиот иридиум.[28] Сепак, повеќето иридиумови соединенија се нерастворливи, што ја отежнува апсорпцијата во телото.[12]

Радиоизотоп на иридиум, 192Ir, е опасно, како и другите радиоактивни изотопи. Единствените пријавени повреди поврзани со иридиум се однесуваат на случајно изложување на зрачење од 192Ir се користи во брахитерапија.[28] Високо енергетско гама-зрачење од 192Ir може да го зголеми ризикот од рак. Надворешната експозиција може да предизвика изгореници, труење со зрачење и смрт. Проголтувањето на 192Ir може да ги изгори облогите на желудникот и цревата [90]. 192Ir, 192mIr и 194mIr имаат тенденција да се депонираат во црниот дроб и можат да претставуваат опасност по здравјето од гама и бета радиоактивност.[43]

Белешки уреди

  1. ↑ Најчестите оксидациони состојби на иридиумот се задебелени.Во десната колона се претставени соединенијата за секоја оксидациона состојба.
  2. ↑ Iridium literally means "of rainbows".

Наводи уреди

  1. ↑ Standard Atomic Weights 2013. Commission on Isotopic Abundances and Atomic Weights
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Wang, Guanjun; Zhou, Mingfei; Goettel, James T.; Schrobilgen, Gary G.; Su, Jing; Li, Jun; Schlöder, Tobias; Riedel, Sebastian (2014). „Identification of an iridium-containing compound with a formal oxidation state of IX“. Nature. 514: 475–477. doi:10.1038/nature13795.
  3. ↑ Lide, D. R., уред. (2005). „Magnetic susceptibility of the elements and inorganic compounds“. CRC Handbook of Chemistry and Physics (PDF) (86th. изд.). Boca Raton (FL): CRC Press. ISBN 0-8493-0486-5.
  4. ↑ Becker, Luann (2002). „Repeated Blows“ (PDF). Scientific American. 286 (3): 77–83. Bibcode:2002SciAm.286c..76B. doi:10.1038/scientificamerican0302-76. Посетено на January 19, 2016.
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 Greenwood, N. N.; Earnshaw, A. (1997). Chemistry of the Elements (2. изд.). Oxford: Butterworth–Heinemann. стр. 1113–1143, 1294. ISBN 978-0-7506-3365-9. OCLC 213025882.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 Hunt, L. B. (1987). „A History of Iridium“ (PDF). Platinum Metals Review. 31 (1): 32–41. Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-03-04. Посетено на 2019-02-25.
  7. ↑ Kittel, C. (2004). Introduction to Solid state Physics (7. изд.). Wiley-India. ISBN 978-81-265-1045-0.
  8. ↑ Arblaster, J. W. (1995). „Osmium, the Densest Metal Known“. Platinum Metals Review. 39 (4): 164. Архивирано од изворникот на 2011-09-27. Посетено на 2019-02-25.
  9. ↑ Cotton, Simon (1997). Chemistry of Precious Metals. Springer-Verlag New York, LLC. стр. 78. ISBN 978-0-7514-0413-5.
  10. ↑ Lide, D. R. (1990). CRC Handbook of Chemistry and Physics (70th. изд.). Boca Raton (FL):CRC Press.
  11. ↑ Arblaster, J. W. (1989). „Densities of osmium and iridium: recalculations based upon a review of the latest crystallographic data“ (PDF). Platinum Metals Review. 33 (1): 14–16. Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-02-07. Посетено на 2019-02-25.
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 Emsley, J. (2003). „Iridium“. Nature's Building Blocks: An A–Z Guide to the Elements. Oxford, England, UK: Oxford University Press. стр. 201–204. ISBN 978-0-19-850340-8.
  13. ↑ Emsley, John (2011). Nature's Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements (New. изд.). New York, NY: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-960563-7.
  14. ↑ 14,0 14,1 Perry, D. L. (1995). Handbook of Inorganic Compounds. CRC Press. стр. 203–204. ISBN 978-1439814611.
  15. ↑ Lagowski, J. J., уред. (2004). Chemistry Foundations and Applications. 2. Thomson Gale. стр. 250–251. ISBN 978-0028657233.
  16. ↑ Munson, Ronald A. (February 1968). „The synthesis of iridium disulfide and nickel diarsenide having the pyrite structure“ (PDF). Inorganic Chemistry. 7 (2): 389–390. doi:10.1021/ic50060a047. Архивирано од изворникот (PDF) на 2019-04-12. Посетено на 2019-02-25.
  17. ↑ Jung, D.; Demazeau, Gérard (1995). „High Oxygen Pressure and the Preparation of New Iridium (VI) Oxides with Perovskite Structure: Sr2MIrO6 (M = Ca, Mg)“. Journal of Solid State Chemistry. 115 (2): 447–455. Bibcode:1995JSSCh.115..447J. doi:10.1006/jssc.1995.1158.
  18. ↑ Gong, Y.; Zhou, M.; Kaupp, M.; Riedel, S. (2009). „Formation and Characterization of the Iridium Tetroxide Molecule with Iridium in the Oxidation State +VIII“. Angewandte Chemie International Edition. 48 (42): 7879–7883. doi:10.1002/anie.200902733. PMID 19593837.
  19. ↑ Gulliver, D. J.; Levason, W. (1982). „The chemistry of ruthenium, osmium, rhodium, iridium, palladium and platinum in the higher oxidation states“. Coordination Chemistry Reviews. 46: 1–127. doi:10.1016/0010-8545(82)85001-7.
  20. ↑ Holleman, A. F.; Wiberg, E.; Wiberg, N. (2001). Inorganic Chemistry (1. изд.). Academic Press. ISBN 978-0-12-352651-9. OCLC 47901436.
  21. ↑ Černý, R.; Joubert, J.-M.; Kohlmann, H.; Yvon, K. (2002). „Mg6Ir2H11, a new metal hydride containing saddle-like IrH5−
    4     and square-pyramidal IrH4−
    5     hydrido complexes“. Journal of Alloys and Compounds. 340 (1–2): 180–188. doi:10.1016/S0925-8388(02)00050-6.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 Renner, H.; Schlamp, G.; Kleinwächter, I.; Drost, E.; Lüschow, H. M.; Tews, P.; Panster, P.; Diehl, M.; и др. (2002). „Platinum group metals and compounds“. Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry. Wiley. doi:10.1002/14356007.a21_075. ISBN 978-3527306732.
  23. ↑ Vaska, L.; DiLuzio, J.W. (1961). „Carbonyl and Hydrido-Carbonyl Complexes of Iridium by Reaction with Alcohols. Hydrido Complexes by Reaction with Acid“. Journal of the American Chemical Society. 83 (12): 2784–2785. doi:10.1021/ja01473a054.
  24. ↑ Crabtree, R. H. (1979). „Iridium compounds in catalysis“. Accounts of Chemical Research. 12 (9): 331–337. doi:10.1021/ar50141a005.
  25. ↑ Crabtree, R. H. (2005). The Organometallic Chemistry of the Transition Metals (PDF). Wiley. ISBN 978-0471662563. OCLC 224478241. Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-11-19.
  26. ↑ Research and Development Архивирано на 11 ноември 2013 г.. furuyametals.co.jp
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 27,3 27,4 Audi, G.; Bersillon, O.; Blachot, J.; Wapstra, A. H. (2003). „The NUBASE Evaluation of Nuclear and Decay Properties“. Nuclear Physics A. 729 (1): 3–128. Bibcode:2003NuPhA.729....3A. CiteSeerX 10.1.1.692.8504. doi:10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Mager Stellman, J. (1998). „Iridium“. Encyclopaedia of Occupational Health and Safety. International Labour Organization. стр. 63.19. ISBN 978-92-2-109816-4. OCLC 35279504.
  29. ↑ Robinson, R.; Thoennessen, M. (2012). „Discovery of tantalum, rhenium, osmium, and iridium isotopes“. Atomic Data and Nuclear Data Tables. 98 (5): 911–932. arXiv:1109.0526. doi:10.1016/j.adt.2011.09.003.
  30. ↑ 30,0 30,1 Chereminisoff, N. P. (1990). Handbook of Ceramics and Composites. CRC Press. стр. 424. ISBN 978-0-8247-8006-7.
  31. ↑ Ogden, J. M. (1976). „The So-Called 'Platinum' Inclusions in Egyptian Goldwork“. The Journal of Egyptian Archaeology. 62: 138–144. doi:10.2307/3856354. JSTOR 3856354.
  32. ↑ Chaston, J. C. (1980). „The Powder Metallurgy of Platinum“ (PDF). Platinum Metals Rev. 24 (21): 70–79. Архивирано од изворникот (PDF) на 2020-03-08. Посетено на 2019-02-25.
  33. ↑ McDonald, M. (1959). „The Platinum of New Granada: Mining and Metallurgy in the Spanish Colonial Empire“. Platinum Metals Review. 3 (4): 140–145. Архивирано од изворникот на 2011-06-09. Посетено на 2019-02-25.
  34. ↑ Juan, J.; de Ulloa, A. (1748). Relación histórica del viage a la América Meridional (шпански). 1. стр. 606.
  35. ↑ Thomson, T. (1831). A System of Chemistry of Inorganic Bodies. Baldwin & Cradock, London; and William Blackwood, Edinburgh. стр. 693.
  36. ↑ 36,0 36,1 Griffith, W. P. (2004). „Bicentenary of Four Platinum Group Metals. Part II: Osmium and iridium – events surrounding their discoveries“. Platinum Metals Review. 48 (4): 182–189. doi:10.1595/147106704x4844. Архивирано од изворникот на 2023-07-09. Посетено на 2019-02-25.
  37. ↑ Weeks, M. E. (1968). Discovery of the Elements (7. изд.). Journal of Chemical Education. стр. 414–418. ISBN 978-0-8486-8579-9. OCLC 23991202.
  38. ↑ Tennant, S. (1804). „On Two Metals, Found in the Black Powder Remaining after the Solution of Platina“. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. 94: 411–418. doi:10.1098/rstl.1804.0018. JSTOR 107152.
  39. ↑ Trigg, G. L. (1995). Landmark Experiments in Twentieth Century Physics. Courier Dover Publications. стр. 179–190. ISBN 978-0-486-28526-9. OCLC 31409781.
  40. ↑ Mössbauer, R. L. (1958). „Gammastrahlung in Ir191“. Zeitschrift für Physik A (германски). 151 (2): 124–143. Bibcode:1958ZPhy..151..124M. doi:10.1007/BF01344210.
  41. ↑ Waller, I. (1964). „The Nobel Prize in Physics 1961: presentation speech“. Nobel Lectures, Physics 1942–1962. Elsevier.
  42. ↑ Scott, E. R. D.; Wasson, J. T.; Buchwald, V. F. (1973). „The chemical classification of iron meteorites—VII. A reinvestigation of irons with Ge concentrations between 25 and 80 ppm“. Geochimica et Cosmochimica Acta. 37 (8): 1957–1983. Bibcode:1973GeCoA..37.1957S. doi:10.1016/0016-7037(73)90151-8.
  43. ↑ 43,0 43,1 „Iridium“ (PDF). Human Health Fact Sheet. Argonne National Laboratory. 2005. Архивирано од изворникот (PDF) на March 4, 2012. Посетено на 2008-09-20.
  44. ↑ Xiao, Z.; Laplante, A. R. (2004). „Characterizing and recovering the platinum group minerals—a review“. Minerals Engineering. 17 (9–10): 961–979. doi:10.1016/j.mineng.2004.04.001.
  45. ↑ „Irarsite: Mineral information, data and localities“. www.mindat.org.
  46. ↑ „Iridium: The mineralogy of Iridium“. www.mindat.org.
  47. ↑ „International Mineralogical Association - Commission on New Minerals, Nomenclature and Classification“. nrmima.nrm.se.
  48. ↑ http://www.handbookofmineralogy.org/pdfs/cuproiridsite.pdf
  49. ↑ https://www.fmm.ru/images/8/89/NDM_2010_45_Stepanov_eng.pdf
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 Seymour, R. J.; O'Farrelly, J. I. (2001). „Platinum-group metals“. Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology. Wiley. doi:10.1002/0471238961.1612012019052513.a01.pub2. ISBN 978-0471238966.
  51. ↑ 51,0 51,1 Alvarez, L. W.; Alvarez, W.; Asaro, F.; Michel, H. V. (1980). „Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction“ (PDF). Science. 208 (4448): 1095–1108. Bibcode:1980Sci...208.1095A. CiteSeerX 10.1.1.126.8496. doi:10.1126/science.208.4448.1095. PMID 17783054. Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-04-06. Посетено на 2019-02-25.
  52. ↑ Hildebrand, A. R.; Penfield, Glen T.; Kring, David A.; Pilkington, Mark; Zanoguera, Antonio Camargo; Jacobsen, Stein B.; Boynton, William V. (1991). „Chicxulub Crater; a possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatan Peninsula, Mexico“. Geology. 19 (9): 867–871. Bibcode:1991Geo....19..867H. doi:10.1130/0091-7613(1991)019<0867:CCAPCT>2.3.CO;2.
  53. ↑ Frankel, C. (1999). The End of the Dinosaurs: Chicxulub Crater and Mass Extinctions. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-47447-4. OCLC 40298401.
  54. ↑ Ryder, G.; Fastovsky, D. E.; Gartner, S. (1996). The Cretaceous-Tertiary Event and Other Catastrophes in Earth History. Geological Society of America. стр. 47. ISBN 978-0-8137-2307-5.
  55. ↑ Toutain, J.-P.; Meyer, G. (1989). „Iridium-Bearing Sublimates at a Hot-Spot Volcano (Piton De La Fournaise, Indian Ocean)“. Geophysical Research Letters. 16 (12): 1391–1394. Bibcode:1989GeoRL..16.1391T. doi:10.1029/GL016i012p01391.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 Platinum-Group Metals. U.S. Geological Survey Mineral Commodity Summaries
  57. ↑ Gilchrist, Raleigh (1943). „The Platinum Metals“. Chemical Reviews. 32 (3): 277–372. doi:10.1021/cr60103a002.
  58. ↑ Ohriner, E. K. (2008). „Processing of Iridium and Iridium Alloys“. Platinum Metals Review. 52 (3): 186–197. doi:10.1595/147106708X333827.
  59. ↑ Hunt, L. B.; Lever, F. M. (1969). „Platinum Metals: A Survey of Productive Resources to industrial Uses“ (PDF). Platinum Metals Review. 13 (4): 126–138. Архивирано од изворникот (PDF) на 2008-10-29. Посетено на 2019-02-25.
  60. ↑ Hagelüken, C. (2006). „Markets for the catalysts metals platinum, palladium, and rhodium“ (PDF). Metall. 60 (1–2): 31–42. Архивирано од изворникот (PDF) на March 4, 2009.
  61. ↑ „Platinum 2013 Interim Review“ (PDF). Platinum Today. Johnson Matthey Plc. Посетено на 2014-01-10.
  62. ↑ Jollie, D. (2008). Platinum 2008 (PDF). Johnson Matthey. ISSN 0268-7305. Посетено на 2008-10-13.
  63. ↑ Egorova, R. V.; Korotkov, B. V.; Yaroshchuk, E. G.; Mirkus, K. A.; Dorofeev N. A.; Serkov, A. T. (1979). „Spinnerets for viscose rayon cord yarn“. Fibre Chemistry. 10 (4): 377–378. doi:10.1007/BF00543390.
  64. ↑ Emsley, J. (2005-01-18). „Iridium“ (PDF). Visual Elements Periodic Table. Royal Society of Chemistry. Посетено на 2008-09-17.
  65. ↑ 65,0 65,1 Handley, J. R. (1986). „Increasing Applications for Iridium“ (PDF). Platinum Metals Review. 30 (1): 12–13. Архивирано од изворникот (PDF) на 2012-04-02. Посетено на 2019-02-25.
  66. ↑ Stallforth, H.; Revell, P. A. (2000). Euromat 99. Wiley-VCH. ISBN 978-3-527-30124-9.
  67. ↑ US 3293031A, Cresswell, Peter & Rhys, David, published 20/12/1966 
  68. ↑ Darling, A. S. (1960). „Iridium Platinum Alloys“ (PDF). Platinum Metals Review. 4 (l): 18–26. Bibcode:1960Natur.186Q.211.. doi:10.1038/186211a0. Архивирано од изворникот (PDF) на 2008-10-29. Посетено на 2008-10-13.
  69. ↑ Biggs, T.; Taylor, S. S.; van der Lingen, E. (2005). „The Hardening of Platinum Alloys for Potential Jewellery Application“. Platinum Metals Review. 49 (1): 2–15. doi:10.1595/147106705X24409.
  70. ↑ Crookes, W. (1908). „On the Use of Iridium Crucibles in Chemical Operations“. Proceedings of the Royal Society of London. Series A, Containing Papers of a Mathematical and Physical Character. 80 (541): 535–536. Bibcode:1908RSPSA..80..535C. doi:10.1098/rspa.1908.0046. JSTOR 93031.
  71. ↑ Cheung, H.; Tanke, R. S.; Torrence, G. P. (2000). „Acetic acid“. Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry. Wiley. doi:10.1002/14356007.a01_045. ISBN 978-3527306732.
  72. ↑ Halmshaw, R. (1954). „The use and scope of Iridium 192 for the radiography of steel“. British Journal of Applied Physics. 5 (7): 238–243. Bibcode:1954BJAP....5..238H. doi:10.1088/0508-3443/5/7/302.
  73. ↑ Hellier, Chuck (2001). Handbook of Nondestructive Evlaluation. The McGraw-Hill Companies. ISBN 978-0-07-028121-9.
  74. ↑ University of Warwick (3 February 2019). „Simply shining light on dinosaur metal compound kills cancer cells“. EurekAlert!. Посетено на 3 February 2019.
  75. ↑ Zhang, Pingyu; и др. (15 December 2018). „Nucleus‐Targeted Organoiridium–Albumin Conjugate for Photodynamic Cancer Therapy“. Angewandte Chemie. doi:10.1002/ani.201813002 (неактивно 2019-02-21). Посетено на 3 February 2019.
  76. ↑ General section citations: Recalibration of the U.S. National Prototype Kilogram, R. S. Davis, Journal of Research of the National Bureau of Standards, 90, No. 4, July–August 1985 (5.5 MB PDF Архивирано на 1 февруари 2017 г.); and The Kilogram and Measurements of Mass and Force, Z. J. Jabbour et al., J. Res. Natl. Inst. Stand. Technol. 106, 2001, 25–46 (3.5 MB PDF) 
  77. ↑ Ziegler, E.; Hignette, O.; Morawe, Ch.; Tucoulou, R. (2001). „High-efficiency tunable X-ray focusing optics using mirrors and laterally-graded multilayers“. Nuclear Instruments and Methods in Physics Research Section A: Accelerators, Spectrometers, Detectors and Associated Equipment. 467–468 (2002): 954–957. Bibcode:2001NIMPA.467..954Z. doi:10.1016/S0168-9002(01)00533-2.
  78. ↑ „Face-to-Face with Jerry Johnston, CXC Program Manager & Bob Hahn, Chief Engineer at Optical Coating Laboratories, Inc., Santa Rosa, CA“. Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics; Chandra X-ray Center. 1995. Посетено на 2008-09-24.
  79. ↑ Möhl, D. (1997). „Production of low-energy antiprotons“. Zeitschrift Hyperfine Interactions. 109 (1–4): 33–41. Bibcode:1997HyInt.109...33M. doi:10.1023/A:1012680728257.
  80. ↑ 80,0 80,1 Janowicz, A. H.; Bergman, R. G. (1982). „Carbon-hydrogen activation in completely saturated hydrocarbons: direct observation of M + R-H → M(R)(H)“. Journal of the American Chemical Society. 104 (1): 352–354. doi:10.1021/ja00365a091.
  81. ↑ 81,0 81,1 Hoyano, J. K.; Graham, W. A. G. (1982). „Oxidative addition of the carbon-hydrogen bonds of neopentane and cyclohexane to a photochemically generated iridium(I) complex“. Journal of the American Chemical Society. 104 (13): 3723–3725. doi:10.1021/ja00377a032.
  82. ↑ Källström, K; Munslow, I; Andersson, P G (2006). „Ir-catalysed asymmetric hydrogenation: Ligands, substrates and mechanism“. Chemistry: A European Journal. 12 (12): 3194–3200. doi:10.1002/chem.200500755. PMID 16304642.
  83. ↑ Roseblade, S. J.; Pfaltz, A. (2007). „Iridium-catalyzed asymmetric hydrogenation of olefins“. Accounts of Chemical Research. 40 (12): 1402–1411. doi:10.1021/ar700113g. PMID 17672517.
  84. ↑ Wang, X.; Andersson, M. R.; Thompson, M. E.; Inganäsa, O. (2004). „Electrophosphorescence from substituted poly(thiophene) doped with iridium or platinum complex“. Thin Solid Films. 468 (1–2): 226–233. Bibcode:2004TSF...468..226W. doi:10.1016/j.tsf.2004.05.095.
  85. ↑ Tonzetich, Zachary J. (2002). „Organic Light Emitting Diodes—Developing Chemicals to Light the Future“ (PDF). Journal of Undergraduate Research. Rochester University. 1 (1). Архивирано од изворникот (PDF) на 2008-10-29. Посетено на 2008-10-10.
  86. ↑ Holder, E.; Langefeld, B. M. W.; Schubert, U. S. (2005-04-25). „New Trends in the Use of Transition Metal-Ligand Complexes for Applications in Electroluminescent Devices“. Advanced Materials. 17 (9): 1109–1121. doi:10.1002/adma.200400284.
  87. ↑ Mottishaw, J. (1999). „Notes from the Nib Works—Where's the Iridium?“. The PENnant. XIII (2).
  88. ↑ Crookes, W., уред. (1867). „The Paris Exhibition“. The Chemical News and Journal of Physical Science. XV: 182.
  89. ↑ Pepper, J. H. (1861). The Playbook of Metals: Including Personal Narratives of Visits to Coal, Lead, Copper, and Tin Mines, with a Large Number of Interesting Experiments Relating to Alchemy and the Chemistry of the Fifty Metallic Elements. Routledge, Warne, and Routledge. стр. 455.
  90. ↑ „Radioisotope Brief: Iridium-192 (Ir-192)“ (PDF). Radiation Emergencies. Centers for Disease Control and Prevention. 2004-08-18. Посетено на 2008-09-20.

Надворешни врски уреди

Предлошка:Iridium compounds

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Иридиум&oldid=5191427“